Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 4.djvu/460

ր ու թ յ ու ն, ստեղծվել է 1959-ին: խ ա– ղաղության և համերաշխ ու– թ յ ա ն խորհ ու ր դ: VII. Տնտեսա–աշխարհագրական ակ– նարկ Ի. տնտեսապես թույլ զարգացած երկիր է: 1958-ի U հատկապես 1968-ի հուլիսի 17-ի հեղափոխությունից հետո Ի–ում ազգային արդյունաբերության զարգացման համար առաջադիմական վերափոխումներ կա– տարվեցին: Հատկապես մեծ նշանակու– թյուն ունեցավ «Իրաք Պետրոլեում քամ– փընի» նավթային ընկերության ա զգայ– նացումը (1972-ի հունիսի 1-ին), հետագա– յում ազգայնացվեցին նան. մյուս ընկերու– թյունները: Այդ ընկերությունների բաժ– նետոմսերի 95 % –ը պատկանում էր անգլ., հուանդական, ամերիկյան և ֆրանս. կա– պիտալին, 5% –ը՝ Գ. Կյուլպենկյանին: Նավթի արդյունահանման ու շահագործ– ման անցումը Ի–ի ազգային նավթային ընկերությանը (ԻԱՆԸ), կառավարությանը հնարավորություն տվեց նավթից ստաց– վող եկամուտների զգալի մասը հատկաց– նել երկրի ինդուստրացմանը: Հանրապե– տական կարգերի տարիներին, Սովետա– կան Միության տեխնիկա՜տնտեսական օժանդակությամբ, Ի–ում ստեղծվեցին արդ. մի շարք նոր ճյուղեր, մեքենաշինական, այդ թվում՝ Բաղդադի էլեկտրամեխանի– կական (որի կառուցմանը մասնակցել է Երևանի Լենինի անվ. էլեկտրամեքենա– շինական գործարանը), Իսկանդարիայի գյուղատնտ. մեքենաշինության (որն ամե– նախոշորն է Մերձավոր Արևելքում), դե– ղագործական, պարարտանյութերի գոր– ծարանները: ՍՍՀՄ օգնությամբ կառուց– վել է 40 արդ. օբյեկտ: Զարգացան ցե– մենտի, սննդի, տեքստիլ, կաշվի–կոշիկի արտադրությունը, ծխախոտագործությու– նը: Ի–ի պետ. սեկտորը տալիս է արդ. ար– տադրանքի 70% –ը (1972): 1970–74-ին իրագործվեց երկրի տնտ. զարգացման հնգամյա պլանը, որի համար հատկացվել Vjil Տլն դինար; Արդյունաբերությունը: ի–ի տնտեսության հիմքը նավթարդյունաբե– րությունն է: Նավթի արդյունահանմամբ կապիտալիստական աշխարհում Ի. գրա– վում է 7-րդ, արտահանությամբ՝ 6-րդ տեղը (1971): Նավթաբեր հին շրջանների կողքին 1972-ին շարք մտավ Հյուսիսային Էր–Ռումայլան, որը շահագործման հանձ– նըվեց սովետական և հունգ. մասնագետ– ների օգնությամբ: Նավթը արդյունահան– վում և հիմնականում վերամշակվում է կառավարությանը պատկանող Էդ–Դաու– րայի, Ալվանդի, Կիրկուկի, Հադիթի, Մուֆ– թիի և Կայյարի նավթազտիչ գործարան– ներում: Կառուցվել են մի շարք նավթա– մուղներ դեպի Տրիպոլի (Լիբանան), Բա– նիյաս (Սիրիա) և Ֆաո: 1975-ին արդյու– նահանվել է 111 մլն ա նավթ, արտահան– վել՝ 107 մլն ա: 1972-ին ԼԺՀ օգնությամբ Միշրակում շահագործման հանձնվեց ծծմբի հարուստ հանքավայրը: ՍՍՀՄ աջակցությամբ կատարվում են նախա– պատրաստական աշխատանքները երկրի արմ. մասում ֆոսֆորիտների արդյունա– հանման համար: 1975-ին շահագործվեց Ֆելուջի ցեմենտի գործարանը: 1972-ից Բասրայում գործում է ազոտային պարար– տանյութերի գործարանը: Տիրապետում են տնայնագործական ձեռնարկություն– ները և արհեստանոցները: Համեմատա– բար խոշոր ձեռնարկություններն են Բաղ– դադի, Կուտ Էլ–Ամարայի և Մոսուլի տեքս– տիլ ֆաբրիկաները, Բաղդադի, Սերչենա– րի, Սամավայի ցեմենտի, Բաղդադի, էլ– Կուֆի կաշվի–կոշիկի, Ամարի և Մոսուլի շաքարի, Ռամադի ապակու գործարան– ները, Սուլեյմանիի սիգարետի ֆաբրի– կան: Գյուղատնտեսությունը Ի–ի տնտեսության հիմնական ճյուղն է: Մինչև 1958-ի հուլիսյան հեղափոխությունը Ի–ում տիրապետում էր ֆեոդալական հողատի– րությունը: Բնակչության 5%-ը կազմող Ուղտերի քարավան ֆեոդալների և ցեղապետների ձեռքում կենտրոնացված էր մշակելի հողատարա– ծությունների 75% –ը: Գյուղացիների մոտ 80%–ը հողազուրկ էր: 1958-ին և 1970-ին կառավարությունն օրենքներ ընդունեց ագրարային ռեֆորմի վերաբերյալ: Այդ օրենքով հող ստացած գյուղացիները պար– տադիր պետք է մտնեին կոոպերատիվի մեջ: Երկրում կան կոոպերատիվ հողօգտա– գործման տարբեր ձևեր: 1974-ին ցանքա– տարածությունները կազմել են 23 մլն դոնում (1 դոնումը =0,25 հա): Պետ. տըն– տեսությունների տնօրինության տակ են գտնվում 390 հզ., կոլտնտեսությունների՝ 04 Ոզ., դոոպԾրատիվր՝ 11 մլն դոնում հող: Երկրի հս–ում զարգացած է անջրդի հողա– գործությունը: Հողերի մնացած մասերը ոռոգվում են պոմպերի և ջրաշարժ անիվ– ների միջոցով: Տարածված է էքստենսիվ գյուղատնտեսությունը: Ցանքատարածու– թյունների 80%–ն զբաղեցնում են հացա– հատիկային կուլտուրաները: Մշակում են գարի, ցորեն, բրինձ, բամբակ և ծխախոտ: Զբաղվում են նաև բանջարաբոստանային կուլտուրաների մշակությամբ, այգեգոր– ծությամբ:. Հվ. մուհաֆազներում աճեց– նում են փյունիկյան արմավենի: Ի. աշ– խարհում առաջին տեղն է գրավում արմա– վենու ծառերի քանակով (30 մլն ծառ) և տալիս է արմավի համաշխարհային ար– տահանության 80% –ը: Անասնապահու– թյամբ զբաղվում են լեռնային շրջանների բնակիչները, բեդվինները և քոչվորները: Տրանսպորտը: Երկաթուղիների երկա– րությունը 2528 կմՀ (1970): Հիմնական ու– ղիներն են՝ Բաղդադ–Բասրա, Բաղդադ– Տել Կոչեկ: Սովետական Միության օգնու– թյամբ վերակառուցվեց Բաղդադ–Բասրա երկաթուղագիծը: Բաղդադը ավտոճանա– պարհներով կապված է Թուրքիայի, Իրա– նի և Հորդանանի հետ: Նավարկելի են Շատ Էլ–Արաբ և Տիգրիս (մինչև Բաղդադ) գետերը: Խոշոր նավահանգիստներն են Բասրան՝ Շատ Էլ–Արաբի ափին, Ֆաոն՝ Պարսից ծոցի ափին: Օդանավակայաններ կան Բաղդադում (կառուցվել է Բուլղարիա– յի օգնությամբ), Բասրայում, Մոսուլում: Բաղդադը օդային ուղիղ գծով կապված է Մոսկվայի հետ: Նավթամուղների երկա– րությունը մոտ 3,7 հզ. կմ է (1975): • Արտաքին առևտուրը: Ի–ի արտաքին առևտրի հաշվեկշիռը բացասական է: Ար– տահանում է նավթ, նավթամթերքներ, ցեմենտ, կաշվի հումք, բուրդ, արմավ: Ներմուծում է մեքենաներ, սարքավորում– ներ, պարենամթերք, սև մետաղներ, տեքս– տիլ և քիմ. ապրանքներ, անտառանյութ: Առևտրական հիմնական գործընկերներն են Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Բելգիան, Շվեդիան, ԱՄՆ, ԳՖՀ: Ընդարձակվում է առևտուրը ՍՍՀՄ և սոցիալիստական մյուս երկրների հետ: Ի. արաբ, երկրների «ընդ– հանուր շուկայի» անդամ է: Դրամա– կան միավորը իրաքյան դինարն է: ՍՍՀՄ Պետբանկի կուրսով 1 իրաքյան դինարը = 2 ռ. 52 կ. (1977-ի հունվար): VIII. Բժշկա–աշխարհագրական բնու– թագիրը 1967-ին Ի–ում ծնունդը կազմել է 1000 բնակչին 19,1, ընդհանուր մահացությու– նը՝ 4,1, մանկական մահացությունը 1000 ողջ ծնվածին՝ 16,2: Գերակշռում են վա– րակիչ և մակաբուծական հիվանդու– թյունները: Մահացության հիմնական պատճառները՝ ստամոքս՜աղիքային հա– մակարգի վարակիչ հիվանդություններն են: Գոյություն ունեն ժանտախտի բնա– կան օջախներ: 1970-ին գործել է 150 հիվանդանոց՝ 18,3 հզ. մահճակալով (2 մահճակալ 1000 բնակչին), աշխատել են 2,4 հզ. բժիշկ (1 բժիշկ 3,8 հզ. բնակչին), 309 ատամնա– բույժ, 352 դեղագործ, 6,2 հզ. միջին բուժ– աշխատող: Բժշկ. կադրեր են պատրաս– տում Բաղդադի համալսարանի բժշկ. ֆա– կուլտետը, բժշկական ինստ–ը, ստոմա– տոլոգիական 2 և դեղագործական մեկ կոլեջները: 1964–65-ին առողջապահու– թյան ծախսերը կազմել են պետ. բյուջեի 3,5%-ը: IX. Լուսավորությունը Մինչև 1958-ի հեղափոխությունը ան– գրագետ էր բնակչության շուրջ 90%-ը: 1959-ին ընդունվել է պարտադիր տարրա– կան կրթության մասին օրենք: Ուսուցումը ձրի է: Կրթական համակարգի մեջ են մտնում մանկապարտեզները, տարրական, ոչ լրիվ միջնակարգ, լրիվ միջնակարգ դպրոցները: Կրոնի ուսուցումը պարտա– դիր է: Մասնագիտական ուս. հաստատու– թյունները գործում են տարրական և ոչ լրիվ միջնակարգ դպրոցների հիմքի վրա: խոշորագույն ուս. հաստատություններն են՝ Բաղդադի (հիմն. 1958-ին), Բասրայի (1967), Մոսուլի (1967), ալ–Հիկմա (1968), ալ–Մուսթանսիրիա (Բաղդադում) և Քըր– դական (Սուլեյմանիայում, 1968) համալ– սարանները: իյոշորագույն գրադարան– ներն են՝ Բաղդադի համալսարանին կից Կենտրոնական (հիմն. 1960-ին), Իրաքի թանգարանի (1934), Ազգային (1955) գրա– դարանները Բաղդադում, Հանրային գրա– դարանը Մոսուլում (1930): Ւաշորագույն թանգարաններն են՝ Իրաքի (հիմն.