ցել է հեղափոխական շարժմանը (1908– 1918), Լատվիայում սովետական իշխա– նության հաստատմանը (1919), 1929-ին եղել է ՍՍՀՄ հողժողկոմ, 1935-ից՝ ՀամԿ(բ)ԿԿ–ի քաղբյուրոյի անդամության թեկնածու:
ԷՅԿՈՒՄԵՆ (հուն. oIkou|h£vti), 1. երկրա– գնդի՝ հին հույներին հայտնի մասը՝ Հել– լադա կենտրոնով: Ընդգրկում էր Հարա– վային, Կենտրոնական, Հարավ–Արևելյան Եվրոպան՝մինչև Կասպից ծով, Փոքր և Ա– ռաջավոր Ասիան, Արաբիան, Հնդկաստա– նը և Հյուսիսային Աֆրիկան: 2. Երկրագըն– դի բնակեցված մասերի ամբողջությունը: Սկզբնապես է. համընկել է այն մարզե– րին, որտեղ ավարտվելէ մարդու ձևավորու– մը (Առաջավոր, Հարավային, Հարավ–Արե– վելյան և Արևելյան Ասիա, Արևելյան Աֆ– րիկա և Եվրոպայի մի մասը): Այնուհետև բնակեցվել են երկրի՝ բնակության հա– մար նպաստավոր այլ մասերում: Այժմ է–ից դուրս են մնում երկրագնդի բևեռային շրջանները, սակայն մարդը հետզհետե մուտք է գործում նաև այն– տեղ:
ԷՅՆԴՀՈՎԵՆ (Eindhoven), քաղաք և նա– վահանգիստ Նիդերլանդների Հյուսիսա– յին Բրաբանտ նահանգում, Դոմել գետի ափին: 188,6 հզ. բն. (1970):
ԷՅՆՇՏԵՅՆ, Այնշաայն (Einstein) Ալբերտ [14.3.1879, Ուլմ (Գերմանիա)– 18.4.1955, Պրինստոն (ԱՄՆ)], ֆիզիկոս– տեսաբան, հարաբերականության հատուկ և ընդհանուր տեսությունների ստեղծո– ղը, լույսի քվանտային տեսության հիմ– նադիրներից: 1900-ին ավարտել է Ցյու– Ա. էյնշաեյն րիխի պոլիտեխնիկումը և ուսուցչական աշխատանքի անցել Վինտերտուր, ապա՝ Շաֆհաուզեն քաղաքներում: 1902–09-ին կրտսեր փորձագետի պաշտոն է վարել Բեռնի պատենտային բյուրոյում: 1909– 1911-ին եղել է Ցյուրիխի, 1911 –12-ին՝ Պրագայի գերմանական համալսարաննե– րի, 1912–13-ին՝ Ցյուրիխի պոլիտեխնի– կումի պրոֆեսոր: 1913-ին ընտրվել է Պրուսական ԳԱ անդամ, 1914-ին տեղա– փոխվել Բեռլին, որտեղ երկար տարիներ եղել է ֆիզիկայի ինստ–ի դիրեկտոր և համալսարանի պրոֆեսոր: 1933-ին, իշ– խանությունը ֆաշիստներին անցնելուց հետո, է. ստիպված է եղել հեռանալ Գերմանիայից: Ավելի ուշ, Գերմանիայում սկսված հրեական ջարդերի կապակցու– թյամբ, որպես բողոք, հրաժարվել է Գեր– մանիայի քաղաքացիությունից, Պրու– սական ԳԱ անդամությունից, հաստատ– վել է ԱՄՆ–ում և աշխատել Պրինստոնի ֆունդամենտալ հետազոտությունների ինստ–ում: է–ի գիտական մեծագույն նվաճումը հարաբերականության տեսության ստեղ– ծումն է: 1905-ին լույս տեսավ նրա «Շարժ– վող մարմինների էլեկտրադինամիկայի վերաբերյալ» աշխատությունը, որն ըստ էության լիովին ամփոփում էր հարաբե– րականության հաաուկ տեսությունը: Այդ տեսությունը բացահայտեց տարածության ու ժամանակի նոր հատկությունները և դրանց փոխադարձ կապը: է. ցույց տվեց, որ մարմնի զանգվածը (ա) համեմատա– կան է նրանում կուտակված էներգիային (E), և առաջինը ձևակերպեց դրանց կա– պը՝ E=mc2 (c-ն լույսի արագությունն է): Հարաբերականության ընդհանուր տե– սության ստեղծումը (վերջնական ձևա– կերպումը տրվել է 1916-ին) նույնպես կապված է է–ի անվան հետ: Հարաբերա– կանության տեսության հիմքում ընկած գրեթե բոլոր գաղափարները փորձնական հաստատում գւոան և խթանեցին ֆիզի– կայի մի շարք նոր բաժինների՝ ատոմի միջուկի, տարրական մասնիկների, դաշ– տի քվանտային տեսության զարգացմանը: Մեծ է է–ի դերը քվանտային տեսության ստեղծման բնագավառում: Դեռևս 1900-ին, Մ. Պչանկը, արտածելով բացարձակ սև մարմնի ճառագայթման բանաձևը, ենթա– դրեց, որ էներգիայի առաքումը տեղի է ունենում ոչ թե անընդհատ, այլ ընդհատ, փոքր բաժիններով: Սակայն առաջինը է. էր, որ մտցրեց ֆոտոնի գաղափարը և ապացուցեց, որ յուրաքանչյուր ֆոտոնի էներգիա ուղիղ համեմատական է ալիքի v հաճախականությանը՝ E–hv (հ–ը Պլան– կի հաստատունն է): ճառագայթման դաշ– տի ընդհատ քվանտային պատկերացման հիման վրա է. կարողացավ բացատրել ֆիզիկական մի շարք երևույթներ (ֆոտո– էֆեկտ, լյումինեսցենցում, լույսի քիմ. ազդեցություն ևն): Լույսի քվանտային բնույթի համարձակ գաղափարը զարգա– ցավ քվանտային մեխանիկայում և քվան– տային էլեկտրադինամիկայում: է. մըտ– ցըրեց լույսի մակածված ճառագայթման հասկացությունը, որի գոյությունը հաս– տատվեց գրեթե քառասուն տարի անց և կիրառվեց օպտիկական քվանտային գե– ներատորներում: Նա քվանտային տեսու– թյան օրինաչափությունները տարածեց նաև լույսի հետ անմիջականորեն չկապ– ված ֆիզիկական երևույթների վրա, դրեց պինդ մարմնի ջերմունակության ժամա– նակակից տեսության հիմքը: 1905-ին հրատարակված «Հանգիստ վի– ճակում գտնվող հեղուկի մեջ կախված մասնիկների շարժման մասին» հոդվածը նվիրված էր բրոունյան շարժմանը և կապ էր հաստատում այդ երևույթի ու դիֆու– զիայի միջև: է. այդտեղ զարգացրել է մո– լեկուլա–վիճակագրական տեսությունը, որը ոչ միայն ֆլուկտուացիոն բոլոր պրո– ցեսների մոլեկուլա–վիճակագրական տե– սությունների նախօրինակը դարձավ, այլև անվիճելիորեն հաստատեց նյութի ատոմիստական կառուցվածքի գաղա– փարը: Հետագայում վիճակագրական պրոբլեմների նկատմամբ կիրառվեցին քվանտային տեսության օրինաչափություն– ները՝ հիմք դնելով քվանտային վիճակա– գրությանը (տես Բոզե–էյնշաեյնի վիճա– կագրություն)՝. Կյանքի վերջին 30 տարի– ների ընթացքում է. իր ուժերը կենտրո– նացրել էր գլխավորապես դաշտի միաս– նական տեսության ստեղծման վրա, սա– կայն այդ ջանքերը ցանկալի արդյունք չտվեցին: է–ի գիտական բոլոր աշխատանքներն ու գաղափարները համընդհանուր ճանաչում են ստացել, հարաբերականության հա– տուկ տեսությունը և լույսի քվանտային տեսությունն ընկած են ժամանակակից ֆիզիկայի հիմքում, հարաբերականու– թյան ընդհանուր տեսությունը տիեզերա– գիտական պրոբլեմների հետազոտման կարևորագույն զենքերից է: Բացի այդ, ժամանակի, տարածության ու ձգողու– թյան և դրանց փոխկապակցվածության մասին պատկերացումները մեթոդաբա– նական ու փիլիսոփայական խոր իմաստ ունեն: է–ի փիլիսոփայական հայացքնե– րը հստակ չէին, գիտական աշխատու– թյուններում նա հիմնականում մատե– րիալիստ է, իսկ փիլիսոփայական ասույթ– ներում հաճախ նաև պոզիտիվիստ: Չհա– րելով քաղաքական որևէ կուսակցության, նա մնացել է լիբերալ դեմոկրատիզմի դիրքերում, չի թաքցրել իր համակրանքը ՍՍՀՄ–ի նկատմամբ: է. հասարակական, հատկապես հակապատերազմական գոր– ծունեություն է ծավալել 1920-ական թթ.: Ա. Բարբյուսի, Ռ. Ռոլանի և Մ. Գորկու հետ նա մասնակցել է 1930-ական թթ. հակապատերազմական կամպանիային, ավելի ուշ բազմաթիվ ելույթներ է ունեցել ատոմային էներգիան ռազմական նպա– տակներով օգտագործելու դեմ: է. արտասահմանյան մի շարք ակա– դեմիաների ու գիտական ընկերություն– ների անդամ էր, իսկ 1927-ից՝ նաև ՍՍՀՄ ԳԱ պատվավոր անդամ: Արժանացել է նոբելյան մրցանակի (1921): Երկ. Հարաբերականության սկզբունքը, Ե., 1959: Ֆիզիկայի էվոլյուցիան, Ե., 1968 (Լ. Ին– ֆելդի հետ): Co6p. Hay^HMx TpyflOB, t. 1–4, M., 1965-67. Գբկ. էյնշաեյնը և ժամանակակից ֆիզի– կան, Ե., 1961՝. Զելիգ Կ., Ալբերա էյնշ– աեյն, Ե., 1967: JI a h ււ օ ա K., Ajn>6epT 3HHnrreHH h CTpoeirae KocMoca, nep. c aHrji., M., 1967; Ky 3HemoB E. I, ՅՑաա^աւ. 2Kh3hi>. CMepTb. EeccMepTHe. [ITepepa6. M., 1972.
ԷՅՆՇՏԵՅՆ (Ա. էյնշաեյնի անունով), լույսի քվանտների քանակի չափման միա– վոր. կիրառվում է լուսաքիմիայում: 1 է. որոշակի հաճախականության այնպիսի լույսի քվանտների թիվն է, որը լուսաքի– միական ռեակցունակ համակարգում առաջ է բերում 6,02252 • 1 Օ23 մոլեկուլի կամ նյութի 1 մոլի լուսաքիմիական փոխա– կերպումդ այսինքն՝ 1 է. հավասար է մեն– երանգ լույսի 6,02252• 1 Օ23 քվանտի: 1 է–ի E էներգիայի և լույսի v հաճախա– կանության կապն արտահայտվում է E= 6,02252• 102Ց hv բանաձևով (հ–ը Պլան– կի հաստատունն է):
ԷՅՆՇՏԵՅՆԻ ԼՈՒՍԱՔԻՄԻԱԿԱՆ ՕՐԵՆՔ, քվանտային համարժեք ու– թյան օրենք, լուսաքիմիա– կան համարժեք ու թյան օր ենք, Լուսաքիմիայի հիմնական օրենքը, ըստ որի յուրաքանչյուր կլանված ֆոտոն (hv) առաջացնում է միայն մեկ տարրական փոխակերպում: Այն կարող
