Նկարում` Աստղի հրապարակը Լենինականում
Նկարում` Նոր միկրոշրջան Լենինականում
Նկարում` Ա. Իսահակյանի արձանը
հարուստների բնակելի տներն ունեցել են շթաքարե քիվ, քանդակազարդ քարե ջրհորդաններ և լուսամուտների երեսակալներ, պատշգամբների փայտյա ցանցկեն շքեղ մանրամասներ: Իրենց գեղարվեստական արտահայտչականության աչքի են ընկնում Աղսախալյանների (1873), Ավագյանների (1880), Քեշիշյանների (1886) տները: XIX դ. 2-րդ կեսին քաղաքի կենտրոնում կառուցվել են նաև երկհարկանի, բազմաբնակարան, ընդհանուր պատշգամբով «շահութաբեր տներ», որոնց առաջին հարկում եղել են խանութներ, արհեստանոցներ, պահեստներ: Դրանց բնորոշ օրինակն է Ձիթողցյանների տունը (1872, վարպետ՝ Հարություն Օուգբաշյան): Բաղնիքների ու հյուրանոցների շարքում առավել նշանակալից էր Վարդան և Սարգիս Ալմոյանների երկհարկանի պանդոկը (1865–67)՝ ջրավազանով, ներքին բակով, սյունազարդ փայտե պատշգամբով: XIX դ. վերջին, XX դ. սկզբին Ալեքսանդրապոլում ռուս. կլասիցիզմի ոճով կառուցվել են հասարակական մոնումենտալ շենքեր՝ եռահարկ վարչա–առետրական ուսումնարանը, հիվանդանոցը (1905), օրիորդաց գիմնազիան (1906):
Քաղաքի կառուցապատման և ճարտ. զարգացման համար շրջադարձային էր Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումը: 1924-ից քաղաքը վերանվանվելով Լենինական՝ սկսեց վերակառուցվել սոցիալիստական քաղաքաշինության սկզբունքներով: 1925-ին Ա. Թամանյանը կազմել է Լ–ի գլխավոր հատակագիծը, որը 1926-ի երկբաշարժից հետո, քաղաքի շուտափույթ վերակառուցման նպատակով, 1927-ին վերափոխել է քաղաքի գլխավոր ճարտարապետ Դ. Չիսլյանը: Կազմվել է կենտրոնի կառուցապատման նախագիծ, ըստ որի 30-ական թթ. ստեղծվել է Մայիսյան ապստամբության հրապարակը և բացվել են Ինտերնացիոնալ (այժմ՝ Լենինի) և Կիրովի փողոցները: Մշակվել է բնակելի երկհարկանի տների երեք տիպ, որոնք համապատասխանել են սեյսմիկ պայմաններին, ժամանակի սոցիալական պահանջներին, ունենալով ինքնատիպ կերպար (բաց լոջիաներ ու աստիճանավանդակ, սլաքաձև կամարներ): Բնակելի շինարարության մեջ կիրառվել են տիպային նախագծեր (տեքստիլ կոմբինատի բնակելի շենքերը, ճարտ. Ղ. Մարգսյան): 1932-ին կազմվել է Լ–ի նոր գլխավոր հատակագիծը (ճարտ. Մ. Մազմանյան), որը նախատեսում էր քաղաքի զարգացումը հս. ուղղությամբ: Պահպանվում էր փողոցների արդեն կազմավորված ցանցը՝ թաղամասերի խոշորացումով: Կենտրոնում ստեղծվում էր հվ–հս. առանցքային մայրուղին, որի վրա էին գտնվում Մայիսյան ապստամբության, Լենինի և Աստղի հրապարակները: Նախկին «Գորկա» հասարակական այգին վերակառուցվեց կուլտուրայի և հանգստի զբոսայգու, ստեղծվեցին չորս նոր զբոսայգիներ: Արդ. շրջանի տեղը կանխորոշում էր արդեն կառուցված տեքստիլ կոմբինատի համալիրը: 1938–40-ին Հայ–պետնախագիծ ինստ–ը, հիմք ընդունելով Մ. Մազմանյանի նախագիծը, մշակեց Լ–ի կառուցապատման նոր նախագիծ (ճարտ. Հ. Դավթյան, Փ. Մանուկյան, Գ. Մուրզա, կոնսուլտանտ Լ. Իլյին, տնտեսական հիմնավորումը՝ Ա. Հակոբջանյանի), ըստ որի քաղաքը զարգանում էր հս., հվ. ու հվ–արլ. ուղղություններով, իսկ տեքստիլ կոմբինատը կանաչ գոտիով անջատվում էր բնակելի թաղամասերից: Նոր մայրուղիները նախատեսված էին ելնելով ուղղությունից և տեղից՝ փակ ու բաց հեռանկարներով: 1930-ական թթ. Լ. կառուցապատվել է 2–3-հարկանի բնակելի շենքերով: Վարդագույն և դեղնավուն տուֆերի օգտագործումը աշխուժություն մտցրեց քաղաքի՝ հիմնականում սև շենքերով փողոցների ու հրապարակների ճարտ. կերպարում, իսկ 3–4-հարկանի հասարակական շենքերի կառուցումը նոր մասշտաբ հաղորդեց Լ–ին: 1930-ական թթ. կազմավորվեց Մայիսյան ապստամբության հրապարակի ճարտ. անսամբլը, որի շենքերը, սակայն, ոճական տարբեր ուղղությունների են պատկանում: Հրապարակի արմ. կողմում կառուցված հյուրանոցի շենքում (1927, ճարտ. Դ. Չիսլյան) փորձ էր արված կիրառել ճարտ. ազգային ձևերը: «Հոկտեմբեր» կինոթատրոնը (1926, ճարտ. Ղ. Սարգսյան) լուծված է ռուս, կլասիցիզմի ոճով, իսկ համալիրում դիրքով և չափերով գերիշխող Քաղսովետի շենքը (1933, ճարտ. Գ. Քոչար) հայ սովետական կոնստրուկտիվիզմի լավագույն ստեղծագործություններից է: 1920–1940-ական թթ. Լ–ի հասարակական և արտադրական շենքերից աչքի են ընկնում երկաթուղայինների պալատը, Տեքստիլագործների պալատը (ճարտ. Գ. Քոչար), Դրամատիկական թատրոնը (այժմ՝ Շինարարների ակումբ, ճարտ. Դ. Չիսլյան), հիվանդանոցը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան), Լուկաշինի անվ. մանածագործական ֆաբրիկան և տեքստիլ կոմբինատի վարչական շենքերը (ճարտ. Ղ. Սարգսյան): Ետպատերազմյան առաջին տասնամյակում վերակառուցվեցին Լենինի, Գորկու, Կալինինի փողոցները, ձևավորվեց Լենինի հրապարակի ճարտ. անսամբլը՝ կազմված ՀԿԿ քաղաքային կոմիտեի շենքից (1952, ճարտ. Զ. Բախշինյան), հանրախանութից (ճարտ. Մ. Ասոյան), Գուլպայագործների մշակույթի պալատից, փոստից և բնակելի տներից: 1959–61-ին կազմվեց Լ–ի կառուցապատման նոր հատակագիծը (ճարտ. Հ. Իսաբեկյան, Մ. Կարապետյան, Փ. Մանուկյան). սահմանափակվեց զարգացումը դեպի հս՝ քաղաքը մեկ ուղղությամբ չձգելու և գյուղատնտեսության համար պիտանի հողերը խնայելու նպատակով: Բարելավվեց փողոցների ցանցը, տեղանքի հետ վատ կապվող, խիստ երկրաչափական, ուղղանկյուն հատակագիծը զուգակցվեց օղակա–շառավղայինի հետ: 60-ական թթ. սկսվեց նոր խոշոր բնակելի թաղամասերի (Անտառավան, Շիրակացու, Երևանյան խճուղու) կառուցումը: Ձևավորվեց Աստղի հրապարակը՝ կառուցապատված բնակելի բազմահարկ (տիպային) շենքերով և «Հայաստան» կինոթատրոնով: Կենտրոնական մասի վերակառուցումը ընթանում է հարկայնության բարձրացման և ճարտ. հուշարձաններին ներդաշնակման սկզբունքով: Քաղաքաշինության հաջողություններից է Արագածի փողոցը (ճարտ. Գ. Մուշեղյան), որը Մայիսյան ապստամբության հրապարակը կապում է Հաղթանակի պուրակ–պողոտային և ուղղված է դեպի քաղաքի համայնապատկերի մասը կազմող քառագագաթ Արագածը: Փողոցի հվ. կողմում տեղադրված են բազմասեկցիոն, իսկ հս–ում՝ բլոկ–սեկցիաներով բնակելի շենքերը: Այդ շենքերը, ի տարբերություն տիպային բնակելի մյուս տների, նախագծված են հատկապես քաղաքի կլիմայական պայմաններին համապատասխան. բաց պատշգամբների փոխարեն բնակարաններն ունեն լոջիաներ, հանովի ապակեպատ փեղկերով: Կերպարանափոխվել է Սայաթ–Նովայի փողոցը, որտեղ կառուցվել են բազմահարկ բնակելի շենքեր (ճարտ. Գ. Մուշեղյան): Մռավյանի անվ. դրամատիկական թատրոնի նոր շենքը (ճարտ. Ս. Սաֆարյան, Ռ. Բաղդասարյան), որը գտնվում է Փողոցի կարմիր գծից զգալի ետ, փոքր բարձունքի վրա, ունի զուսպ ճարտ. կերպար, նրա արտահայտչականությունը ստեղծ–
