համակարգերի տեսության գիտական դըպ– րոցի հիմնադիրն է:
ԿԱՐԱՆՏԻՆ (իտալ. quarantena, quaranta qiomi–քառասուն օր) .՜բժշկության մեջ, միջոցառումների համակարգ, կի– րառվում է համաճարակի օջախից վարա– կիչ հիվանդությունների տարածումը կան– խելու (տես Կանխարգեւոսէ) և օջախը վե– րացնելու նպատակով: Կ. առաջին անգամ կիրառվել է XIV դ. Իտալիայում, որտեղ ժանտախտի նկատմամբ ոչ ապահով վայ– րերից ժամանած նավերը խարսխակայա– նում պահվում էին 40 օր (այստեղից էլ՝ անվանումը): Հետագայում Կ. սկսեցին կիրառել այլ վարակիչ հիվանդություն– ների դեմ պայքարի համար: XIX դ. կա– տարվեցին կարանտինային միջոցառում– ների միջազգային համաձայնության առա– ջին փորձերը՝ ժանտախտի, խոլերայի, դեղին տենդի, բնական ծաղկի տարած– ման դեմ պայքարելու նպատակով: Այդ միջոցառումների մշակման համար առա– ջին միջազգային կոնֆերանսը տեղի է ունեցել Փարիզում, 1851-ին: Կ–ի վերաբեր– յալ ժամանակակից միջոցառումները կար– գավորվում են միջազգային սանիտարա– կան կանոններով, որոնք ընդունվել են Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության 4-րդ նստաշրջանում, 1951-ին (1956 և 1957-ին կատարված ուղ– ղումներով): Արտասահմանից վարակիչ հիվանդությունների ներթափանցման և նրանց տարածման դեմ պայքարելու նպա– տակով ՄԱՀՄ–ում ՍՍՀՄ տարածքի սան. պահպանման նպատակով կիրառվում են վարչա–սանիտարական և բժշկա՜սանի– տարական կարանտինային միջոցառում– ներ: Կ–ի կարող են ենթարկվել տները, հանրակացարանները, նավերը, զորա– մասերը, գնացքները, բնակավայրերը, ամ– բողջ շրջաններ և տեղանքներ: Երկրի ներ– սում վարակիչ հիվանդությունների կան– խարգելման նպատակով Կ. նախատեսում r այտնաբնրնւ և մեկուսացնել հիվանդ– ներին, բացիլակիրներին, չթույլաւորել հաճախելու դպրոցներ և այլ մանկական հիմնարկներ, բացիլակիրներին և վարա– կիչ հիվանդների հետ շփվողներին, մի շարք սանիտարական միջոցառումներ՝ սան. մշակում, վարակազերծում, իմու– նացում: Կարանտին անասնաբու– ժ ա կ ա ն. անասնաբուծության մեջ հնա– րավորություն է տալիս կանխել կենդանի– ների վարակիչ հիվանդությունների տա– րածումը: Մահմանվում է վարակիչ հի– վանդություններ (դաբաղ, սիբիրախտ, ժանտախտներ, խոշոր եղջերավորների խշխշան պալար, խլախտ, վարակիչ սա– կավարյունություն, խոզերի կարմրախտ, ոչխարների ծաղիկ, պաստերելիոզ, մի– կոպլազմոզ, իշխան ձկան դիսկոկոտիլոզ են) հայտնաբերելիս: Կարանտինային հի– վանդությունների ցուցակը հաստատված է ՍՍՀՄ անասնաբուժական կանոնադրու– թյամբ: Այն փոփոխում կամ լրացնում է ՍՄՀՄ գյուղմինիստրությունը՝ հրատարա– կելով համապատասխան հրահանգներ: Հիվանդության տարածման բնույթից ել– նելով՝ անասնաբուժական կարանտին սահմանվում է առանձին բակերի, հոտի, կերահրապարակի, ջրամբարների, տըն– տեսությունների կամ դրանց բաժանմունք– ների համար: Մահմանվում կամ հանվում է գլխավոր անասնաբույժի առաջարկով՝ ժողովրդական դեպուտատների շրջանա– յին (քաղաքային) սովետի Գործկոմի որոշ– մամբ: Կ–ի պահպանման պատասխանա– տուն տնտեսության կամ ձեռնարկության ղեկավարն է:
ԿԱՐԱՆՏԻՆ ԲՈՒՅՍԵՐԻ, պետական մի– ջոցառումների համալիր, որով կանխար– գելվում է գյուղատնտեսական բույսերի վտանգավոր վնասատուների, հիվանդու– թյունների և չարորակ մոլախոտերի թա– փանցումը և տարածումը: Կ. բ. կիրառ– վում է բուսական հարստությունները պաշտպանելու համար: Ցուրաքանչյուր տարի բույսերի վնասատուները և հիվան– դությունները ոչնչացնում են աշխարհի պարենային կուլտուրաների պոտենցիալ բերքի 20–25% –ը: Բույսերի կարանտինին վերաբերող առաջին օրենքը հրապարակ– վել է Ֆրանսիայում (1660): 1870–1915-ին կարանտինային օրենքներ են ընդունվել գյուղատնտ. զարգացած արտադրություն ունեցող ՝ե կուսական նյութեր փոխանա– կող երկրների մեծ մասում: Ռուսաստա– նում առաջին օրենքը հրապարակվել է 1873-ին: 1931-ին ԱՄՀՄ–ում ստեղծվել է կարանտինային ծառայություն, հաստատ– վել է կարանտինային վնասատուների և հիվանդությունների, իսկ 1935-ին՝ նաե մոլախոտերի պարբերաբար լրացվող ցու– ցակ: Կարանտինային միջոցառումները լինում են արտաքին և ներքին: Արտաքինի դեպքում նավահանգիստներում, օդանա– վակայաններում, սահմանամերձ երկա– թուղային կայաններում, արտասահմանից ներմուծվող մթերակայաններում ստու– գում և վարակազերծում են բուսական ծա– գում ունեցող մթերքները, հումքը, տնկա– նյութը, սերմնանյութը և փոստային ծանրոցները: Արգելվում է վարակված բույսերի և բուսական ծագում ունե– ցող մթերքների ներմուծումը: Ներքին կարանտինային միջոցառումներով հըս– կում են երկրի ներսում բուսական նյու– թերի փոխադրումները: ՄՍՀՄ–ում կա– րանտինային միջոցառումները իրագոր– ծում են գյուղատնտեսության մինիստրու– թյան կարանտինի տեսչությունը և բույ– սերի պաշտպանության գլխավոր վարչու– թյունը ու դրանց ենթակա հանրապետա– կան, երկրամասային, մարզային և շրջա– նային կազմակերպությունները: 1956-ին ՄՍՀՄ միացել է բույսերի կա– րանտինի և պաշտպանության Հռոմի մի– ջազգային կոնվենցիային, 1957-ին՝ բույ– սերի պաշտպանության եվրոպական և միջերկրածովային կազմակերպությանը: ՀԱՄՀ–ում սահմանափակ օջախներով տարածված կարանտին վնասատուներից են. խնձորենու բրդապատ լվիճը՝ հս–արլ., Մտեփանավանի, Գուգարքի, Կիրովակա– նի, Դիլիջանի, Գորիսի, Միսիանի, Կո– տայքի շրջաններում և Երեան քաղաքում, Մեղրու գնդաձև կեղծ վահանակիրը՝ Մեղ– րու և Արտաշատի շրջաններում, խաղողի ֆիլոքսերան՝ Իջևանի, Շամշադինի, Նո– յեմբերյանի, Թումանյանի շրջաններում, կոլորադյան բզեզը՝ Շամշադինի շրջանում, կալիֆոռնիական վահանակիրը և արևել– յան պտղակերը՝ հս–արլ. շրջաններում:
ԿԱՐԱՉԱԵՎՍԿ (մինչև 1944-ը՝ Միկոյան– Շահար, 1944–57-ը՝ Կլուխորի), քաղաք (1929-ից) ՌՍՖՍՀ Մտավրոպոլի երկրա– մասի Կարաչայ–Չերք եզական Ինքնա– վար Մարզում, Կուբան գետի ափին, Ռազ– մա–սուխումյան ճանապարհի վրա: 15 հզ. բն. (1974): Կա գործիքաշինական գոր– ծարան, սննդի արդյունաբերություն, շի– նանյութերի արտադրություն, մանկա– վարժական ինստ.:
ԿԱՐԱՁԱՏ–ՐԱԼԿԱՐԵՐԵՆ, կարագնե– րի և բաչկարների լեզուն: Պատկանում է թյուրքական լեզվաընտանիքի ղփչաղյան խմբի ղփչաղ–պոլովեցյան ենթախմբին: խոսվում է Կարաչայ–Չերքեզական ԻՄ–ում, Կաբարդինա–Բալկարական ԻՍՍՀ–ում, մասամբ նաև Ղազախական, Ուզբեկական, Կիրգիզական ՍՍՀ–ներում: Խոսողների թԻՎս՝ կարաչայներ՝ 110,9 հզ., բալկար– ներ՝ մոտ 58,3 հզ. (1970): Ներկայանում է կարաչայ–բասկանա–չեղեմյան և մալկար– յան բարբառներով: Ունի 8 ձայնավոր և 27 բաղաձայն հնչույթ (արտահայտվում են 25 տառով): Շեշտն ուժային (դինամիկ) է: Կառուցվածքով կցական է: Գոյականն ունի թվի, հոլովի, ստացական առման, բայը՝ եղանակի, ժամանակի, կերպի, սեռի և այլ կարգեր: Այբուբենը մինչև 1924-ը՝ արաբագիր, մինչև 1937-ը՝ լատինագիր, ապա՝ ռուսագիր: Հ. Պհարոսյան Կ ՍՐԱՁԱՅՆԵՐ (ինքնանվանումը՝ կ ա– րաչայլներ), ժողովուրդ: Ապրում են Կարաչայ–Չերքեզական ԻՄ–ում: Թիվը՝ 113 հզ. (1970): Խոսում են կարաչայա– բաչկարերեն: Կ. ազգության ձևավորմանը (XIII–XIV դդ.) մասնակցել են տեղացի լեռնական ցեղերը, աչանները, pm Լղար– ները, ղփչաղները: Կ–ի մեջ մինչև XIX դ. կեսը պահպանվել են ֆեոդալա–նահապե– տական հարաբերությունները: Կ. անցյա– լում զբաղվել են քոչվոր անասնապահու– թյամբ: Մովետական իշխանության տարի– ներին զարգացել է գյուղատնտեսությունը, արդյունաբերությունը, ստեղծվել է գիր: 1943-ի վերջին, 1944-ի սկզբին, խախտե– լով սոցիալիստական օրինականությունը, Կ–ին տարաբնակեցրին Ղազախստանի և Միջին Ասիայի տարբեր շրջաններում: ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի 1957-ի հունվա– րի 9-ի հրամանով վերականգնվեց Կ–ի ինքնավարությունը, համարյա բոլոր Կ. վերադարձան:
ԿԱՐԱՉԱՅ–ՉԵՐՔԵձԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐ ՄԱՐ&, Կարաչայ–Չերքեզիա,
ՌՍՖՍՀ Ստավրոպոլի երկրամասի կազ– մում: Ընդհանուր տեղեկություններ: Կ–Չ. Ի. Մ. կազմվել է 1922-ի հունվ. 12-ին: Տարածությունը 14,3 հզ. կմ2 է, բն.՝ 369 հզ. (1979): Բաժանվում է 8 շրջանի, ունի 4 քաղաք, 9 քտա: Կենտրոնը՝ Չեր– քեսկ: Բնությունը: Կ–Չ. Ի. Մ. գտնվում է Մեծ Կովկասի հս. լանջին, էլբրուսից արմ. և հս.: Կովկասյան Գլխավոր լեռնաշղթայի վրա են գտնվում Փսիշ (3790 մ)է Դոմբայ– Ուլգեն (4046 ։!), Գվանդրա (3984 մ) գա– գաթները, Կլուխորի և Մարուխի լեռնանցք– ները: Հս–ում ձգվում է Կողքային լեռնա– շղթան՝ Էլբրուս գագաթով (5642 U): Տերի– տորիայի հս. մասում կուեստանման թըմ–
