Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/364

Այս էջը սրբագրված չէ

Մակարավանքի գավթի բարձրաքանդակ կեն– դանազարդ Գլխատառ՝ Ղու– կաս ավետարանի– չի խորհրդանիշ– կենդանազարդով, մանրանկար 1232-ի «Թարգ– մանչաց Ավե տա– րան > –ի ց (Երեանի Մեսրոպ Մաշտո– ցի անվ. Մատե– նադարան, ձեռ. K2743) պես տարբեր դարաշրջանների և մշակույթ– ների գարդարվնւսաոէԼՀք սեղ հԿ գա ել վիշապներ, թևավոր ոգիներ, Խսշկապա– րիկներ, գրիֆոններ, տրիտոններ և այլ երևակայական արարածներ: Հայ մշակույթի արշալույսից Կ. հիմնա– կան զարդամոտիվներից է. երբեմն ունե– ցել է այլաբանական իմաստ: Կ–երը կի– րառվել են ճարտարապետական հարդա– րանքներում, կոթողների, խաչքարերի վրա, մանրանկարչության մեջ ևն: ժամա– նակակից արվեստում շարունակվում են ավանդույթները՝ հիմնականում Կ–ին տեղ տալով կիրառական արվեստում, պրոֆե– սիոնալ գրքազարդման և ժողովրդական արհեստագործության մեջ: Գրկ. Մնացականյան Ա.Շ., Հայ– կական զարդարվեստ, Ե., 1955: Վ. Ղազար յան

ԿԵՆԴԱՆԱԾՆՈՒԹՅՈՒՆ, սերունդներ վե– րարտադրելու եղանակ: Մաղմը զարգա– նում է մայրական օրգանիզմում, ընկեր– քի միջոցով սնվում և գազափոխանակու– թյուն է կատարում: Ծնվում են ձվաթա– ղանթներից ազատ, բավական զարգա– ցած ձագեր: Կ. հակադրվում է ձվածնու– թյանը, երբ սաղմի զարգացումը և ձվա– թաղանթներից ազատվելը կատարվում է մայրական օրգանիզմից դուրս: Առանձին կենդանիների (օրինակ՝ կարիճների, որոշ օձերի ու մողեսների) մոտ նկատվում Կննդանազարդ խորանի վերնամա– սում, մանրանկար XIII դ. 2-րդ կեսի Ավետա– րանից (Երեանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. JMs 9422) «Չինական առյուծներ>-ի, վիշապի, թռչունն ե– րի պատկերներով կննդանազարդեր 1286-ի «Հեթում Բ թագավորի ճաշոց»-ից (Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. hk 979) է ձվակենդանածնություն. սաղմը լրիվ զարգացման է հասնում ձվի մեջ, սակայն ձվաթաղանթներից ազատվում է միայն ձվադրումից հետո: Կ. անողնաշարավոր– ներից հատկանշական է որոշ աղեխորշա– վորների, հոդվածոտանիների, փավւկա– մորթների, որդերի և այլն: Քորդավորնե– րից կենդանածին են ձկները, երկկենցաղ– ները, սողունները, կաթնասունները (բա– ցի եխիդնայից ու բադակտուցից), այդ թվում և մարդը: Կ–յան դեպքում սաղմը կարող է զարգանալ ձվարանում, ձվա– տար խողովակներում կամ նրանց փողե– րում, ինչպես նաև հեշտոցում:

ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱէԻԱՐՀ, մեկ կամ մ(ւ քանի տեսակ կենդանիների անհատների պատմականորեն առաջացած ամբողջու– թյունը որևէ տերիտորիայի կամ ջրատե– րիտորիայի սահմանում: Բնորոշվում է ոչ միայն տեսակային կազմով, այլև անհատ– ների թվով: Կ. ա. կազմված է երկու խո– շոր բաժնից, անողնաշարավոր և ողնա– շարավոր կենդանիներ: Անողնաշարավոր կենդանիների մեջ դասվում են (տեսակ– ներով)՝ նախակենդանիներ (մյյտ 20 հզ.), սպունգներ (5 հզ.), աղեխորշավորներ (9 հզ.), տափակ որդեր (6 հզ.), կլոր որ– դեր (10 հզ.), նեմերտիններ (10 հզ.), օղա– կավոր որդեր (8 հզ.), հոդվածոտանիներ (800 հզ. –1100 հզ.), փափկամորթներ (100 հզ.), մամռակենդանիներ (3 հզ.), փշամորթներ (4,5 հզ.): Ողնաշարավոր կենդանիները բաժանվում են հետևյալ դասերի, ձկներ (20 հզ.), երկկենցաղներ (2 հզ.), սողուններ (4 հզ.), թռչուններ (9 հզ.), կաթնասուններ (8 հզ.): ՀՍՍՀ տարածքում անողնաշարավորները հաշվ– վում են մոտ 20 հզ. տեսակ, ողնաշարա– վորները՝ մոտ 460, որոնցից ձկներ՝ 28 տեսակ, երկկենցաղներ՝ 6, սողուններ՝ 46, թռչուններ՝ 303, կաթնասուններ՝ 76 (մի քանիսն այժմ անհետացած են): Տարբերում են տեսակի (և նրա պոպուլ– յացիաների), ֆունկցիոնալ–բիոցենոտի– կական խմբերի (սապրոֆագեր, գիշատիչ– ներ, մակաբույծներ ևն) Կ.’ա. և Կ. ա. ամ– բողջությամբ: Կ. ա. հասկացությունից օգտվում են կենդանիների միգրացիան (գաղթը) և քանակային դինամիկան ուսումնասիրելիս, ձկնորսության, գյու– ղատնտեսության և անտառային տնտե– սության, որսարդյունագործության և առողջապահության մեջ, գիտական կան– խագուշակումների համար:

ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԶՐՈՒՅՑՆԵՐ (կենդանա– կան վեպ), բանավոր և գրավոր վիպա– կան սեռի բանահյուսական ստեղծագոր– ծություններ, որոնց կենտրոնական գոր– ծող կերպարները կենդանիներն են: Կ. զ. նախապես կապված են եղել մարդկանց անիմիստական աշխարհայացքի հետ, բայց ժամանակի ընթացքում կորցրել են իրենց առասպելւսկան–կախարդական բնույթը: Որոշ ժողովուրդների մոա դրանք հեքիաթային երանգ ու ոճ ունեն, որոշ ժողովուրդների մոտ էլ՝ առակների ու խրատական զրույցների: Կ. զ–ի հիման վրա արևմտաեվրոպական միջնադարյան գրականության մեջ (XII–XV դդ.) ձևա– վորվել և տարածում են գտել պոեմներ աղվեսի մասին: Հայ իրականության մեջ Կ. զ. հանդես են եկել առակների ու խրա– տական զրույցների տեսքով: Հարուստ նյութ են պարունակում Մխիթար Գոշի, Վարդան Այգեկցու առակների ժողովա– ծուները և անանուն «Աղվեսագրքերը>: Ավելի քան 1500 Կ. զ., առակներ են պա– րունակում XIX–XX դդ. հայ իրականու– թյան մեջ գրի առնված անտիպ և տպա– գիր բանահյուսական հավաքածուները: Գրկ. Աղուէսագիրք, Ամստերդամ, 1668: Հայկ ու նի Ս., Կենդանական վեպեր, ժո– ղովրդական առակներ, Վաղ–պատ, 1907: M a p p H,, C6ophhkh npirm BapaaHa, դ. 1– 3, CIIB, 1894–99;tH., Bon- poc O npOHCXOJKfleHHH H pa3BHTHH anoca o hchbothmx, Khcb, 1904; Opdena H., Eacmi cpeflHeBeKOBOH ApMeHHH; H36paHHi>ie Tpy/JM, t. 1. M?1 1968. Հ1.Նազին]ան

ԿԵՆԴԱՆԱՆՅ, Կենդանեաց, գյուղ Արևմտյան Հայաստանում, Վանի վիլա– յեթի Վան–Տոսպ գավառակում, վանից 3 կւէ հարավ, բլրի վրա: 1909-ին ուներ 45 տուն հայ բնակիչ: Զբաղվում էին երկրա– գործությամբ և անասնապահությամբ: Կ–ի մոտ կա բարձրորակ քարի հանք, որից գյուղացիները պատրաստում էին երկա– նաքարեր և արտահանում սա գյուղեր: Եկեղեցին (Ս. Աստվածածին) երկու կող–