ցույցը գաղափարելու–խազագրելու աշխա տանքներին, և ուրիշներ: ՍԼյս բոլորի մեջ իր հսկա կերպարան քով առանձնանում է Ներսես Շնորհափն, որի ստեղծագործու՜թյունը մեծ ու նշանա կալի երևույթ է համահայկական և նույ նիսկ համաքրիստոնեական (մանավանդ արևելյան–քրիստոնեական) արվեստի չա փանիշներով: Այն բնորոշող կարևորա գույն հատկանիշներից են՝ ձգտումը դեպի գեղարվեստական կատարելությունն ու անհատականացված կերպարները, որ հո գևոր արվեճտում բարձրացնում է երաժըշ– տության գեղազգայական ներգործության ուժը, տաղային արտահայտչականությանը հատուկ մեղեդիական նոր (ազատ) ոճի զարգացումը, որ, քնարական զեղումները ենթակայացնելով, տեղափոխում է ներքին ապրումների ոլորտը: Այդ ոճի օրինակներ են Շնորհալու ոչ միայն տաղերն ու ծանր և ստեղնի շարականները, այլև նրա ջան– քերով բացառիկ փայլ ու հանդիսավորու թյուն ստացած Պատարագի զարտուղի եղանակներն ու սրբասացությունները՝ «Ամենակալ ես տէր զօրութեանց», «Բազ– մութիւնք հրեշտակացա, «Հրեշտակային կարգաւորութեամբ», «Ով է որպէս տէր Աստուած մեր», «Սրբութիւն սրբոց», «Վասն յիշատակի հանգուցելոց», «Որ ի վերայ նըստիս» և այլ գործեր: Երաժշտամտածո– ղության նույն հունի մեշ, և արդեն հըս– տակ գծագրված ճանապարհով, դեպի մեծակերա–զարդարական ոճի զարգաց ման բարձունքներն են ուղղվում հաշորդ հարյուրամյակում հորինված կամ վերա– եղանակավորված ստեղծագործություն ները՝ «Ի կոյս վիմէն», «Բանին հօր ծոցոյ մարմնարան», «Այսօր մեռեալքն», «Այսօր հարսն լուսոյ», «Ընտրեալդ յԱստուծոյ», «Ազատեա զգերեալսն», «Ի հանդէս տօնի ցընծամք» և այլ՝ միաձայնային երաժըշ– աարվեստի միջազգային չափանիշներով իսկ հազվագյուտ երկեր: Դրանք գոյաց– Հսնցյալի եայ մասնագիտացված եյւգասաեւշծւււթյան պատմական դարավոր զարգացման բուն իսկ կատարը, որին նա այլևս չհասավ, բայց որը մնաց որպես հետագայում վիճակված վարընթացը կար գավորող, երբեմն՝ այն նույնիսկ կասեց նող, այլև ժամանակ առ ժամանակ հեղա շրջման սլաքը նորից դեպի վեր ուղղելու ներքին մղումներ տվող հզոր ազդակ: Անհրաժեշտ է նշել, որ մայր Հայաստա նի տարածքում, ներքին և արտաքին դըժ– վարությունների ծանր պայմաններում գո յատևող մշակութային կենտրոնները ևս դիմագրավել են լճացմանն ու մեկուսաց մանը՝ օգտվելով նաև Կ. Հ–ում ձեռք բերված նվաճումներից: Պատմաշրջա նի մի շարք նշանավոր վարդապետնե րի, այդ թվում երաժիշտ–բանաստեղծներ Վարդան Արեեչցոն և Հովհաննես Երզնկա ցի Պչուզի ողջ գործունեությունը ուղեկց վել է Կ. Հ–ի հետ ամենասերտ կապե րի հետևողական խորացումով: Կ. Հ–ից Հայաստան են բերվել խազավոր ըն տիր ժողովածուներ և աշխատելու են եկել գրիչներ ու երգիչներ: Այստեղ հատուկ պատկերացում՝ են ունեցել կիլիկյան ծի սական մատյանների տարբեր խմբագրու թյունների առավելությունների մասին: Հայկ. երաժշտա–մշակութային զարգաց ման մայրուղին Կ. Հ–ից դուրս գալուց հետո էլ, դեռևս երկար ժամանակ, շա րունակվել է կիլիկյան ավանդույթնե րի բարերար ազդեցությունը հայ իրակա նության վրա, ինչպես բուն Հայաստանում, այնպես և գաղթավայրերում (նույնիսկ հեռավոր Գրիմում): Առհասարակ, ողջ ուշ միջնադարի ընթացքում (ընդհուպ մին չև XIX դ.) հայ գրիչները, երգիչներն ու խազագետները օգտվել են կիլիկյան ծի սական մատյաններից և աշխատել են, ընդհանուր հայտարարի բերելով, միա– ձուլել կիլիկյան ու հայաստանյան երա– ժըշտական լավագույն ավանդույթները: Կ. Հ–ի երաժշտա–մշակութային բարձ րակա միջնատեղից մինչև մեր ժամա նակներն իսկ (XIX–XX դդ.) երկարող երկու շատ կարևոր գիծ էլ կա: Շնոր– հալու գործունեության մեջ բյուրեղա նալով լայն տարածում է գտել հոգևոր, սկզբնապես արտապաշտամունքային, ստեղծագործության մի նոր տեսակ՝ «Առաւօտ լուսոյի», «Աշխարհ ամենայնի», «Ցիշեսցուքի» և «Զարթիքի» տիպի հան րամատչելի ու հանրահաղորդ «երգը»: Աչքի ընկնելով ազգային բանահյուսու թյունից համարձակորեն քաղված տաղա չափությամբ ու կշռույթաձևերով, ձայնեղա նակի արտահայտչական հնարավորու թյունների սրամիտ օգտագործմամբ ու կառուցվածքի դասական պարզությամբ՝ այն մեծ ժողովրդականություն է վայելել նաև ուշ միջնադարի ողջ ընթացքում և եկել միախառնվել է նոր շրջանի հայ քա ղաքային ու ազգային–հայրենասիրական երգի Ելևէջներին: Եվ, վերջապես, Շնոր– հալուց հետո, –որը մասնագիտացված եր– գաստեղծության մեջ լրիվ օրինականաց րել է արտապաշտամունքային (կենցա ղում կատարվելու համար նախատեսված) հոգևոր գործերը և իր հանելուկների մի մասը հղացել որպես աշխարհիկ երգեր,– Ֆրիկից սկսվել է աշխարհիկ կամ նաև աշխարորկ տաղերի հորինման փորձը: Այն շարունակվելով՝ ամրապնդվել է Հով հաննես Երզնկացի Պլուզի, Կոստանդին Երզնկացու, Հովհաննես Թլկուրանցու և այլոց ստեղծագործության մեշ: Իսկ ավելի ուշ՝ հայ տաղերգության աշխար հիկ ճյուղի արդեն ընդարձակված շրջա նակներում բացել է նոր հորիզոններ, որոնք անգամ հայոց ֆեոդալական քաղա քակրթության ընդհանուր անկման պայ մաններում նվաճվել են որպես նոր բնա գծեր ու, ընդլայնվելով, դարձյալ եկել միա հյուսվել են մեր ժամանակների երաժշտա– մշակութային կյանքին: Ն. Թահմիզյան Պատկերազարդումը տես 432–433-րդ էշերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակներ IX–X:
Քարտեզները տես 416-րդ և 424-րդ էջե
րից հետո՝ ներդիրում:
Գրկ. Ներսես Շնորհալի, Նամակա
նի, Վնա., 1838: Նույնի, Թուղթ ընդհան
րական, էջմիածին, 1865: Նույնի, Ողբ
Եդեսիոյ, Ե., 1973: Ներսեէւ Լ ա մ բ ր ո–
ն ա ց ի, Ատենաբանութիւնք և Թուղթք և ճսաք, Վնտ., 1838: Նույնի, խորհրդակցու–
թիւնք ի կարգս եկեղեցւոյ, Վնտ., 1847: Ն ու յ–
նի, Քաղաքական օրէնք, հրտ. Կ. Բասմաշ–
յան, Փարիզ, 1907: Մատթեոս Ու ռ հ ա–
յ և ց ի, ժամանակագրության, Ե., 1973:
Մխիթար Հ և ր ա ց ի, Զերմանց մխի–.
թարութիւն, Վնտ., 1832; Մխիթար Գոշ,
Գիրք Դատաստանի, Ե., 1975: Գրիգոր
Տղա, Նամականի, Վնտ., 1865: Մtի խtա–
յել Ասորի, ժամանակագրութիւն, Երու–
սաղեմ, 1871: Վարդան Վարդապետ,
Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ., 1862:
Սմբատ Սպարապետ, Պատմութիւն,
Մ., 1866: Նույնի, Տարեգիրք, Վնտ., 1956:
Նույնի, Դատաստանագիրք, Ե., 1958: Կի
րակոս Գանձակեցի, Պատմություն
,Հ>այոց, Ե., 1961: Վահրամ Րաբունի,
Ոտանաւոր Պատմութիւն Ռուբինեանց, Փարիզ,
1859: Նույնի, Բան ի Ցայտնութեան տե
սան և օծումն Լեոն Գ արքայի, Երուսաղեմ,
1875: "Հեթում Պատմիչ, [Պատմութիւն]
թաթարաց, Վնտ., 1842: Սամուել Անե–
ց ի, Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց…,
Վաղ–պատ, 1893: Մանր ժամանակագրու
թյուններ XIII–XVJII դդ., կազմ. Վ. Հակոբ
յան, հ. 1–2, Ե., 1951–56: ԺԴ դարի հայերեն
ձեռագիր հիշատակարաններ, կազմ. Լ. Խա
չիկյան, Ե., 1950: Հակոբյան Հ., Ուղե
գրություններ, հ. 1, Ե., 1932: Acch3m Ahth-
oxcKne, «ԲՄ», Jsle 4, 1958: Nicetac C հ o-
niatae, Historica, Bon., 1835; J o a n e s
Cinnamus, Epzitome rerum ab loanne et
Alexio Comnenis gesterum, Bon., 1836; L a n-
glois V., Le tresor des chartes d’Arme-
nie…, Venise, 1863; Չամչյան Մ., Պաւո–
մութիւն Հայոց, հ. 3., Վնտ., 1784: Ա լ ի շ ա ն
Ղ., Ցուշիկք Հայրենեաց Հայոց, հ. 1,2, Վնտ.,
1869, 1870: Նույնի, Շնորհալի և պարա
գա յ իւր, Վնտ., 1873: Նույնի, Սիսուան,
Վնտ., 1885: Ն ու յ ն ի, Հայապատում, Վնտ.,
1901: Կիլիկիա, ՍՊԲ, 1894: Օրմանյան
Մ., Ազգապատում, մաս 1, 2, ԿՊ, 1912 –14:
Ք յ ու ր ք չ յ ա ն Վ. Մ., Հայկական Կիլի–
կիա, Նյու Չորք, 1919: Ադամյան Դ. Մ.,
Կիլիկյան դրվագներ, Փարիզ, 1921: Աթա–
ն ա ս յ ա ն Ա., Կիլիկիո մօտավոր անցյալեն,
Փարիզ, 1937: Քելեշյան Մ., Սիս–Մատ–
յան, Բեյրութ, 1949: Տ և ր–Ղ ա զ ա ր յ ա ն,
Հ., Հայկական Կիլիկիա, Անթիլիաս, 1966:
Սահակյան Ռ.Գ., Թուրք–ֆրանսիական
հարաբերությունները U Կիլիկիան 1919 –
1921 թթ., Ե., 1970: Արզումանյան Մ.
Վ., Արհավիրքից վերածնունդ, Ե., 1973:
Բոոնազյան Ս., Սոցիալ–տնտեսական
հարաբհրաթյունննրը Կի էիկիայի հայկական
պետությունում XII–XIY դարերում, Ե., 1973:
Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 3, Ե., 1976:
Մառ Ն., ժողովածոյք առակաց Վարդանայ,
մաս 1–2, ՍՊԲ, 1894–95: Զարբհանալ–
յ ա ն Գ., Հայկական հին դպրության պատ
մություն, Վնտ., 1897: Պ տ ու կ յ ա ն Ջ.,
Կիլիկյան Հայաստանի դրամները, Վնն.,
1963: Ոսկյան Հ., Կիլիկիայի վանքերը,
Վնն., 1957: Տեր–Պողոսյան Ա. Գ.,
Բիոլոգիական մտքի զարգացումը Հայաստա
նում, Ե., 1960: Կ ծ ո յ ա ն Ա., Բժշկագիտու
թյունը Հայաստանում XI– XIV դդ., Ե., 1968:
Ա զ ա ր յ ա ն Լ., Կիլիկյան մանրանկարչու
թյունը XII–XIII դդ., Ե., 1964: Հայկական
մանրանկարչություն, Ե., 1969: Թ ա հ մ ի զ–
յ ա ն Ն., Քննական տեսություն հայոց հին և միջնադարյան երաժշտության պատմության
(III), ԼՀԳ, 1971, JMa 5: Նույնի, խազա
գրության արվեստն իր պատմական զարգաց
ման մեշ, *ԲՄ>. 1977, Nq 12: r օ p ff JI e B-
c k h h B., TocyflapcTBO cejibA»yKHflOB Ma-
jioh A3HH, M.–JI., 1941; PaHOBHi A.,
BocroHHMe npoBHHijHH Phmckoh HMnepHH B
I–III BB., M*–JI., 1949; MnicaeJiHH
T. r.f Hctophh KHJiHKHHCKoro apMHHCKoro
rocyflapcTBa, E., 1952; OraHecHH JI. A. #
Hctophh MeflHijHHM b ApMeHHH, ^. 2, E., 1946;
.HypHOBO JI.A., Kpancan hctophh flpeB-
HeapMHHCKOH HCHBOIIHCH, E., 1957.
ԿԻԼԻԿՅԱՆ ՃԵՄԱՐԱՆ, հիմնվել է 1921-ին,
Հալեպում, Կիլիկիայից գաղթած հայ գոր
ծիչների նախաձեռնությամբ: Սկզբում նա–
