Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/456

ւոոր և թեկնածու: Կ–ում գործում են 26 առողջարան՝ 5,5 հզ. մահճակալով, 73 հանգստյան տուն և պանսիոնատ՝ 15,3 հզ. մահճակալով: Հայտնի են ՜Աք–սու, Զա– լալ–Աբադ, Զետի–Օգուզ, Իսսիկ–Աթա, Չոլ– պոն–Աթա և Տամգա առողջարանները: XI. ժողովրդական կրթությունը և կուլ– ւոուր–լուսավորական հիմնարկները XIX դ. 1փն կեսին Կ–ում կային կրոնա– կան դպրոցներ՝ մեկթեբներ, որ– տեղ արաբ, լեզվով Ղորանից հատված– ներ էին անգիր սովորեցնում: XIX դ. II կեսին ստեղծվել են բարձր տիպի հոգեոր. դպրոցներ՝ մեդրեսեներ, իսկ Ռուսաստա– նի կազմի մեջ մտնելուց հետո՝ ռուս, տար– րական աշխարհիկ դպրոցներ: Մինչհեղա– փոխական տարիներին Կ–ում գործել են 107 դպրոց, մեկ արական գիմնազիա: Հոկ– տեմբերյան հեղափոխությունից հետո ըն– դունվել է օրենք՝ հանրապետությունում մայրենի լեզվով համընդհանուր ձրի ուսուցման և դպրոցը կրոնից անջատե– լու մասին: 1924–25-ին կազմակերպ– վել են Օշի և Զալալ–Աբադի մանկավար– ժական տեխնիկումները, 1926-ին՝ Կենտ– րոնական մանկավարժական տեխնիկումը, 1932-ին՝ առաջին բարձրագույն ուս. հաս– տատությունը՝ Կիրգ. պետական մանկա– վարժական ինստ–ը: 1927–28-ուս. տա– րուց դպրոցները արաբ, գրատեսակից ան– ցել են լատ. գրատեսակի, 1940-ից՝ ռուս, գրատեսակի: 1930-ին Կիրգ. ԻՍՍՀ–ի Կենտգործկոմը և ժողկոմխորհը որոշում են ընդունել «Կիրգ. ԻՍՍՀ–ի տերիտորիա– յում համընդհանուր պարտադիր տարրա– կան կրթություն անցկացնելու մասին», որը հիմնականում իրականացվել է 1936-ին: Ետպատերազմյան տարիներին Կ. անցավ համընդհանուր 7-ամյա կրթության: 1976-ի տվյալներով գործում են մոտ 2 հզ. հան– րակրթական (այդ թվում՝ 176 երեկոյան, հերթափոխային), 37 գիշերօթիկ դպրոց– ներ: Հանրապետության ուսուցիչների թ)ւդը դազսուս հ ավէղր քան 40 յւզ.: Կան շուրջ 750 նախադպրոցական հիմնարկ, 55 պրոֆտեխնիկական, 36 հատուկ միջ– նակարգ ուս. հաստատություններ, 9 բուհ, շուրջ 1400 մասսայական գրադարան (11,9 մլն կտոր գիրք և հանդես), ավելի քան 1000 ակումբային հիմնարկ, Ֆրուն– զեում գործում են Կիրգ. ՄՄՀ պատմու– թյան թանգարանը, Կիրգ. ՄՄՀ կերպար– վեստի, Մ. Վ. Ֆրունզեի տուն–թանգա– րանը, Օշում՝ մարզային հայրենագիտա– կան, Պրժեալսկում՝ Ն. Մ. Պրժևալսկու հու– շային և գավառագիտական թանգարան– ները: XII. Գիտությունը ե. գիտական հիմ– նարկները Բնական և տեխնիկական գ ի տ ու թ յ ու ն ն և ր ը: Կ–ի բնական հարստությունների և ար– տադրողական ուժերի՜ հետազոտություն– ներն սկսվել են սովետական իշխանու– թյան առաջին տարիներին՝ ՍՍՀՄ ԳԱ ուժերով: 1924-ին հիմնվեւ է Ակադեմիա– կան կենտրոնը, 1925-ին՝ ժող. լուսավո– րության մարզային բաժնին կից գիտական հանձնաժողովը, որը կոորդինացնում էր հետազոտական աշխատանքները: Կիրգ. ԻՍՍՀ–ի կազմավորումից հետո ստեղծվում են հայրենագիտության ինստ–ը (1928), Օշի մանկավարժական ինստիտուտը անասնաբուծության ինստ–ը (1931), բաց– վում են գյուղատնտ. փորձակայաններ: Հայրենական մեծ պատերազմի տարինե– րին, երբ Կ. են էվակուացվում ՍՍՀՄ ԳԱ մի շարք հիմնարկներ և բուհեր, հետա– զոտական աշխատանքների ծավալը կըտ– րուկ աճում է: 1943-ին Կ–ում ստեղծվում է ՄՍՀՄ ԳԱ մասնաճյուղ, որը երկար տա– րիներ գլխավորել է ակադեմիկոս Կ. ի. Սկրյաբինը: 1954-ին այդ մասնաճյուղի հիման վրա ստեղծվել է Կիրգիզական ՍՍՀ ԳԱ, որը միավորում է 18 գիտահե– տազոտական ինստ.: Առողջապահության զարգացման գործում մեծ է բժշկ. ինստ–ի, ուռուցքաբանության և ռադիոլոգիայի, կուրորտաբանության և ֆիզիոթերապիա– յի ԳՀԻ–ների և բժշկ. այլ հիմնարկների դերը: 1976-ի տվյալներով Կ–ում գործում է 59 գիտական հիմնարկ, որտեղ ընդգրկված են 7289 գիտաշխատողներ, այդ թվում՝ 36 ակադեմիկոս, գիտությունների 183 դոկտոր և 2334 թեկնածու: Երկրաբան ու թյան տեսական պրոբլեմները մշակվում են հիմնականում երեք ուղղություններով՝ նստվածքային հանքագոյացումների տեսություն, մագ– մատոգեն հանքածնման տեսություն և մնտաղաՕեության մի շարք հարցեր, երկ– րակեղևի խորքային կառուցվածքի կոմպ– լեքսային հետազոտում Տյան–Շանում: Երկրաբանության զարգացման գործում մեծ ավանդ ունեն Մ. Մ. Ադիշեը, Վ. Մ. Պոպովը, Ֆ. Տ. Կաշիրինը, Ե. Ա. Ռոզո– վան, Կ. Դ. Պոմազկովը: Լեռնային գործի բնագավառում հետազոտվում են պայթեցման միջոցով ապարների քայ– քայման պրոցեսները, ապարների մեխա– նիկան, մշակվում է հանքաքարի և ածխի ստորգետնյա ու բաց արդյունահանման ռացիոնալ տեխնոլոգիան են: Այս ասպա– րեզում կարեոր դեր են կատարել Ա. Գ. Ավերշինը և Օ. Դ. Ալիմովը: Աշխարհագրական հետազո– տություններով զբաղվում են Տյան–Շանի ֆիզիկա–աշխարհագրական կայանը և ԿՍՍՀ ԳԱ աշխարհագրության բաժինը: Կոմպլեքս աշխատանքներ են կատարվել լեռնային հիդրոլոգիայի սառցույթագի– տության ուղղությամբ: Մենագրություններ են հրատարակվել Կ–ի կլիմայի, ռելիեֆի վերաբերյալ: Աշխարհագրական գիտու– թյունների զարգացմանը շատ են նպաս– տել Ս. Ն. Ռյազանցեը, Կ. Օ. Օտորբաեը, Ս. Ու. Ումուրզակովը, Գ. Ա. Ավսյոէկը: Բուսաբանների հետազոտու– թյուններն ի մի են բերվել Ի. Վ. Վիխոդ– ցեի և Ե. վ. Նիկիտինայի «Կիրգիզիայի ֆլորան» բազմահատոր աշխատության մեջ: Տարվում են բույսերի ինտրոդուկ– ցիայի և կլիմայավարժեցման, պտղատու և հատապտղատու կուլտուրաների հիբ– րիդային տեսակների աճեցման (Է. Զ. Գարեե, Ու. Գ. Առաքելյան, Ե. Ի. Սոսի– նա), կենդանական աշխարհի ուսումնա– սիրման աշխատանքներ: Անասնաբուծու– թյան և դաշտավարության զարգացմանը նպաստել են Ա. Ա. Վոլկովայի, Ն. Ի. Զախարեի, Մ. Ն. Լուշչիխինի և այլոց աշխատանքները: Կարեոր արդյունքներ են ստացվել ֆ ի– զիոլոգիայի (Վ. Ա. Իսաբաևա) և ախտաբանական ֆիզիոլոգիայի (Գ. Լ. Ֆրենկել) բնագավառում: Ուսումնասիր– վում են բարձրլեռնային տեղանքի ազդե– ցությունը մարդու օրգանիզմի վրա, տար– բեր հիվանդությունների կլիմայաբուժման (Մ. Մ. Միրռահիմով) հնարավորություն– ները: Քիմիկոսները մշակում են տըր– ված հատկություններով անօրգանական միացությունների նպատակադրված սին– թեզի հարցերը (Մ. Կ. Կիդինով), օքսիդա– սուլֆիդային և ծարիրի օքսիդային հան– քանյութի վերամշակման, հատուկ մաք– րության ծարիրի ստացման (Մ. Ուսու– բակունով, Ա. Գ. Բատյուկ) մեթոդները: Օրգ. քիմիայի բնագավառում հետազոտ– վում են միա– և բազմաշաքարները (Վ. Ի. Իվանով), բնական ստերոիդները (Կ. Կ. Կոշոե), հակաճիճվային պատրաստուկնե– րի սինթեզը (Կ. Զունդուբաե, Ա. Ակբաե), բնական և սինթետիկ միացությունների դեղաբանությունը (Ա. Ա. Ալթըմիշե): Մաթեմատիկոսները (6ա. Վ. Բիկով, Մ. Իմանալին) զբաղվում են դի– ֆերենցիալ և ինտեգրա–դիֆերենցիալ հա– վասարումների տեսությամբ: Նոր ար– դյունքներ են ստացվել ինտեգրա–դիֆերեն– ցիալ հավասարումների որակական տե– սության բնագավառում: Ֆիզիկական հետազոտություն– ները հիմնականում վերաբերում են պլազ– մայի Էլեկտրաաղեղային գեներատորների ստեղծման պրոբլեմներին, ատոմային սպեկտրոսկոպիային, լեռնային պայման– ներում գերկարճ ալիքների տարածմանը, մասսպեկտրաչաՓությանը, միաբյուրեղ– ների աճեցմանն ու ուսումնասիրմանը: Ֆիզիկայի բնագավառում կարևոր ավանդ ունեն Մ. 0ա. Լեոնովը, Պ. Ի. Չալովը, ժ. ժեենբաևը, Ի. Բիյբոսունովը, Ա. Ալիբա– կովը, Լ. Վ. Տուզովը: 60-ական թթ. լայն թափ է ստանում ավ– տոմատ համակարգերի ստեղծման տե– սական հիմունքների հետազոտումը, լուծ– վում են ինֆորմացիայի մշակման պրո– ցեսների ավտոմատացման, ոռոգման կա– ռույցների և արդ. օբյեկտների կառավար– ման տեսական և ինժեներական խնդիր– ներ՝ հաշվողական տեխնիկայի միջոց– ների կիրառմամբ: Հասարակական գիտու– թ յ ու ն ն և ր ը: Փիլիսոփայությունը: Մինչև Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հե– ղափոխությունը կիրգիզները չունեին գիր ու գրականություն, և ժողովրդի հոգևոր մշակույթը ներկայացված էր բանահյու–