Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 5.djvu/458

Ժողովրդի ոգու իսկական արտահայտիչը դարձավ Թ. Սաթըլգանովը (1864–1933): 1917-ից հետո նրա ստեղծագործություննե– րը նվիրված են հեղափոխության նվաճում– ների պաշտպանությանը: Բ. Ալիկուլովի (1884–1949) նախահեղափոխական երգե– րում հնչում է րողոքը սոցիալիստական անարդարության, շահագործման ու կիր– գիզ կնոջ նվաստացման դեմ: Թ. Մոլդոն (1860–1942), իր պոեզիայում օգտագործե– լով բանավոր ավանդույթները, սոցիալա– կան նոր հնչեղություն է տվել դրանց: Ակի– նական պոեզիայի լավագույն ավանդույթ– ների շարունակողներից են Թ. Սաթըլգա– նովի աշակերտներ Կ. Ակիեը (1883–1953), Ա. Ուսենբաևը (1894–1963), Օ. Բոլեբո– լաեը (1888–1967): «Էրկին–Տոո» («Ազատ լեռներ») կիրգ, առաշին թերթի էշերում հանդես են եկել գրականության հիմնա– դիրներ (Ա. Թոքոմբաե, ծն. 1904 են): 20-ական թթ. վերշին –30-ական թթ. սկըգ– բին ակտիվացել է թարգմանական աշխա– տանքը: Ռուս, ռեալիստական գրականու– թյան հետ ստեղծագործական կապերի ուժեղացումը պայմանավորել է դրամա– տուրգիայի ծնունդը: Առաշին արձակ ըս– տեղծագործությունը Կ. Բայալինովի (ծն. 1902) «Աջար» պատմվածքն է: 30-ական թթ. նշանավորվել են գրականության բո– լոր ժանրերի զարգացմամբ (Ա. Թոքոմ– բաե, Զ. Բոքոնբաե, 1910–44, Զ. Թու– րուսբեկով, 1910–43, Մ. էլեբաե, 1905– 1943, Ա. Օսմոնով, 1915–50, Տ. Ումետա– լիե, ծն. 1908, Թ. Սիդիկբեկով, ծն. 1912, Կ. Ջանտոշե, 1904–68, Կ. Մալիկով, ծն. 1911, ռուս գրող Ն. Չեքմենն, 1905–1961, դունգան բանաստեղծ 0ա. Շիվազ, ծն. 1906 են), ռեալիստական արձակի ներկայացու– ցիչներն են Սիդիկբեկովը («Կեն–Սուու», 1937–38, «Թեմիր», 1939–40), Զանտոշեը («Կանիբեկ», 1939–48): Խոր հայրենա– սիրությամբ է հագեցած հայրենական պա– տերազմի տարիների Կ–ի պոեզիան: 50-ա– tyssSs. Կ–ի ս 11վԱս ւ ա| աՆ գրականությունը լար շ հաջողությունների հասավ բոլոր ժանրերում: Օսմոնովը պոե– զիան հարստացրեց նոր թեմաներով ու բա– նաստեղծական տեխնիկայով: «ժողովուրդ և հեղափոխություն» թեման արծարծվեց Սիդիբեկովի, Ն. Բայթեմիրովի (ծն. 1916), Ու. Աբդուկաիրովի (1909–63), Մ. Աբդու– կարիմովի (ծն. 1910), Շ. Բեյշենալիեի (ծն. 1928) և ուրիշների վեպերում: 50– 60-ական թթ. ճանաչում գտան Մալիկովի և Բ. Զակիեի (ծն. 1936) պիեսները: Չ. Այթ– մատովի (ծն. 1928) պատմվածքների ու վիպակների թեման ժամանակակից մար– դու կյանքն է, հոգեկան աշխարհը: Կփ գրականության մեջ ետպատերազմյան շրշանում զարգացան պատմվածքի ու վի– պակի ժանրերը (Մ. Բայշիե, ծն. 1935, Կ. Բոբուլով, ծն. 1936, Շ. Աբդիռամանով, ծն. 1930 են): Ս. էրալիեը (ծն. 1921) Կ. պոեզիա բերեց սպիտակ բանաստեղծու– թյունը: XV. ճարտարապետությունը և կեր– պարվեստը Կ–ի հարավում և հյուսիս–արեմուտքում պեղվել են մ. թ. ա. IV–I դդ. կավածեփ, հում աղյուսե շինություններով, հողա– պատնեշներով ու աշտարակներով բնա– կավայրեր: Մինչե XIII դ. մոնղոլական արշավանքները Կ–ի տարածքում զարգա– ցել է ինչպես նստակյաց, այնպես էլ քոչ– վոր ցեղերի մշակույթը: Կառուցվել են ֆեոդալների ամրոցներ ու դղյակներ, քա– ղաքներ (Ուզգեն, Օշ)՝ բաղկացած միջ– նաբերդից, «շահրիստանից» (բուն քա– ղաքը) և արհեստավորների արվարձան– ներից, քարվանսարաներ (Չալդիվար), պաշտամունքային շինություններ: Հիմնա– կան շինանյութը եղել են կավը և հում աղ– յուսը: Կարախանյանների մուսուլմանա– կան պետության ժամանակաշրջանում կա– ռուցվել են մոնումենտալ պաշտամունքա– յին շինություններ՝ մզկիթներ, մինարեթ– ներ (Ուզգենի և Բուրանայի XI դ. մինա– րեթները), դամբարաններ (Ուզգենի 3 դամբարանների համակառույցը, XI– XII դդ., Շահ–Ֆազիլ դամբարանը, XI– XII դդ.): ճարտ. հարդարանքը հիմնակա– նում աղյուսի ձեավոր շարվածքն էր, թրծակավի քանդակազարդումը (երկրա– չափական նախշեր, վիմագրություններ, բուսական մոտիվներ): Մոնղոլ–թաթարա– կան նվաճումներից հետո (XIII դ. 1-ին քառորդ) քաղաքներն անկում են ապրել: XIII –XX դդ. մոնումենտալ կառույցները հիմնականում եղել են դամբարանները (Մանասի դամբարանը, XIV^) և քարվան– սարաները (Տաշ–Ռաբատ, XV դ.): Ռու– սաստանի կազմի մեջ մտնելուց հետո (1860–70-ական թթ.) սկսել են զարգա– նալ քաղաքները, կազմվել են Պիշպեկ (այժմ՝ քաղաք Ֆրունզե), Կարակոլ (այժմ՝ Պրժեալսկ), Թոքմաք քաղաքների կառու– ցապատման նախագծերը (փողոցների ուղ– ղանկյուն ցանցով, միահարկ կավաշեն տներով): Մովետական ժամանակաշրջա– նում կառուցվել են բարեկարգ, կանաչա– պատ քաղաքներ ու ավաններ, ժամանա– կակից բնակելի տներ, հասարակական ու արդ. շինություններ: 1940-ական թթ, վեր– ջերին մշակվել են բազմաթիվ քաղաքնե– րի գլխավոր հատակագծերը (օրինակ, փրուսզսր, 1948–58): 1950-ական թթ. կա– Ուզգենի հարավային դամբարանի (1186–87) շքամուտքը ռուցվում են երկաթբետոնե և ապակեպատ շենքեր (Կիրգ. ՍՍՀ ԴԱ, 1960-ական թթ., Կրուպսկայայի անվ. ռուս, դրամատիկա– կան թատրոնի, 1971, շենքերը Ֆրունզեում): Իսսիկ–Կուլ լճի շրջակայքում ստեղծվում է միութենական նշանակության կուրորտա– յին շրջան: Մշակվում են քաղաքների գլխավոր հատակագծեր (Ֆրունզեի նոր գլխավոր հատակագիծը, 1971, ճարտ–ներ՝ Վ. Ի. Նենարոկով, Վ. Պ. Շերստնյով): Կ–ի տարածքում հայտնաբերված ար– վեստի հնագույն հուշարձանները նեոլի– թի դարաշրջանից են (Ակ–Չունկուր քա– րանձավի կենդանապատկերները): Պահ– պանվել են հետագա ժամանակաշրջան– ների բազմազան խեցեղեն, ոսկյա և բրոն– զե զարդեր, ժայռապատկերներ, կենդա– նիների ձուլածո արձանիկներ, կաթսա– ներ, ձիասարքի մետաղյա մասերը: IV– V դդ. սողդիական ամրոցի պեղումներից գտնվել է բուդդայի կավե արձան (բարձ– րությունը՝ 12 մ)՝. X–XII դդ. դեկորատիվ– կիրառական արվեստում հիմնական տեղ են գրավել խեցեգործական իրերը: Ռու– սաստանի կազմի մեջ մտնելուց հետո Կ–ում զարգացել են գորգագործությունը, ասեղնագործությունը, արծաթագործու– թյունը: Մովետական Կ–ի կերպարվեստի ձեավորմանը նպաստել են ռուս գեղա– նկարիչներ Վ. Վ. Օբրազցովը, Ս. Ա. Չույկովը, 1930-ական թթ. հանրապետու– թյունում ստեղծագործած Ի. Պ. Դալչեն– կոն, Ա. Ի. Իգնատեը, քանդակագործ Օ. Մ. Մանուիլովան: 1930-ական թթ. են ստեղծվել գեղանկարչության կիրգ. ազգ. դպրոցի հիմնադիրներից մեկի՝ Դ. Այտիե– վի առաջին կտավները: 1935-ին Ֆրուն– զեում բացվել է գեղարվեստի ստուդիա (1939-ից՝ Գեղարվեստի ուսումնարան): Հիմնականում զարգացել է գեղանկարչու– թյունը, գլխավորապես՝ բնանկարի (կեն– ցաղային տարրերով) և դիմանկարի ժան– րերը (Մ. Չույկով, Դ. Այտիե, Ա. ԱեԻւրե– կով): Հայրենական Մեծ պատերազմի տարիներին զարգացել է ագիտացիոն և երգիծական գրաֆիկան (պլակատ, ծաղ– րանկար), ստեղծվել են պատերազմի հե– րոսներին նվիրված գունանկարներ և քան– դակներ (Ի. Վ. Պանֆիլովի հուշարձանը Ֆրունզեում, 1942, հեղինակներ՝ Ա. Ա. և Օ. ՄՀ Մանուիլովներ): 196Q–70-ական թթ. հանրա պետության ստեղծագործա– կան կազմը համալրվել է նոր արվեստա– գետներով (Մ. Օմորկուլով, Ս. Իշենով, Դ. Զումաբաե, Ե. Կուզովկին, Տ. Սադի– կով): Շարունակում են զարգանալ կիրգ. դեկորատիվ–կիրառական արվեստի հա– րուստ ավանդույթները (գորգագործու– թյուն, ասեղնագործություն, կաշեգործու– թյուն, խեցեգործություն են): ճարտարա– պետներ է կրթում պոլիտեխնիկական ինստ–ը (Ֆրունզե): 1941-ին հիմնադրվել է Կիրգ. ՍՍՀ ճարտարապետների միու– թյունը, 1958-ին՝ Կիրգ. ՍՍՀ նկարիչների միությունը: XVI. Երաժշտությունը Մինչե Հոկտեմբերյան հեղափոխությու– նը կիրգ. երաժշտությունը գոյատևում էր միայն բանավոր, վոկալ երաժշտության միակ ձեը միաձայն երգն էր: ժող. երա– ժըշտության հիմքում 7-աստիճանի լա– դերն են: Երգերից են՝ ծիսական («կո–