էր մեկնաբանել օրգանիզմը նմանեցնե– լով մեքենայի և անկարող էր լուծել Կ. ծ–ման ղժվարին խնղիրը: Միայն ղիալեկ– տիկա–մաաերիալիսաական մոտեցումը բսյցեց նշված պրոբլեմի լուծման ճանա– պարհը, որի մասին խոսել է Ֆ. էնգելսն իր «Բնության դիալեկտիկա»-ում: Մինչև XX դարի 20–ական թթ. Երկրի վրա Կ. ծ–ման մասին երկու պատկերացում էր իշխում: Ըստ աոաջինի, կյանքը Երկրի վրա բերվել է դրսից (տես Պանսպերւէիա): Դա հարցի լուծումը չէ, որովհետև այս տեսակետը որևէ մոլորակում Կ. ծ–ման պրոբլեմից բացի առաջադրում է նաև ակտիվ վիճակում կենդանի օրգանիզմը Երկիր տեղափոխելու հարցը: Համաձայն երկրորդ տեսակետի, Կ. ծ. միակ եզակի «կենդանի մոյեկուլի» առաջացման ար– դյունք է, որը կրում է կյանքի ապագա զարգացման ողջ ծրագիրը: Այսպիսի մո– տեցումը նույնպես բացառում է պրոբլե– մի գիտական լուծումը: Կ. ծ–ման պրոբլե– մի հիմնական ուսումնասիրություններն սկսվեցին սովետական գիտնական Ա. Օպարինի «Կյանքի ծագումը» (1924) աշխատության լույս տեսնելուց հետո: Ամփոփելով մինչ այդ կուտակված գիտա– կան տվյալները՝ Օպարինն առաջարկեց մի տեսություն, որի համաձայն երկրա– գնդի և այլ մոլորակների միլիոնավոր տարիների զարգացման ընթացքում որոշ շրջանում առաջանում են Կ. ծ. հնարավոր դարձնող պայմաններ: Երկիրն առաջացել է 4,5 մլրդ տարի առաջ, իսկ կյանքի նշան– ներն ի հայտ են եկել 2–3 մլրդ տարի առաջ: Հետևաբար բավական երկար ժա– մանակ Երկրի վրա կյանք չի եղել: Պարզ– ված է, որ պարզագույն օրգ. միացություն– ների առաջացման պայմաններն ու տար– րերը եղել են նույնիսկ մինչև մեր մոլո– րակի առաջացումը (այժմ էլ կան միջաստ– ղային միջավայրում, կոմետներում, մե– տեորիտներում): Ըստ Օպարինի և ամե– րիկյան գիտնական Դ. Ցուրիի, այդ շըր– ջանում երկրագնդի մթնոլորտն ունեցել է վերականգնող բնույթ և պարունակել է ջրածին, ջրային գոլորշիներ, մեթան, ցիանաջրածին, ամոնիակ ևն պարզա– գույն օրգ. միացություններ: Երկրագնդի ջերմաստիճանի հետագա իջեցման շնոր– հիվ պայմաններ են ստեղծվել ավելի բարդ օրգ. միացությունների առաջացման համար: Այս ենթադրությունն ապացուց– վեց փորձնական եղանակով. Մ. Միլերը (ԱՄՆ, 1953), Մ. Պավլովսկայան և Ա. Պա– սինսկին (ՍԱՀՄ, 1956) սինթեզեցին ամի– նաթթուներ և պարզ ածխաջրեր, K Օրոն (Իսպանիա, 1960)՝ պուրիններ և պիրիմի– ղիններ, Ս. Պոնամպերուման (ԱՄՆ, 1970) ադենոզինեռֆոսֆորական թթու (ԱԵՖ) ևն, որոնցից կազմված են սպիտակուցներն ու նուկլեինաթթուները: Առաջացած բարդ օրգ. միացությունները կոնդենսացող ջրային գոլորշիների հետ մթնոլորտից տեղափոխ– վել են Երկրի մակերես: Դրանց աստիճա– նական բարդացումների շնորհիվ, ջրերում ի հայտ են եկել սպիտակուցանման և այլ բարձրամոլեկուլային միացություններ, որոնք կոնցենտրացիայի և ջերմաստի– ճանի որոշակի պայմաններում լուծույթից անջատվել են առանձին ֆազերի՝ կոացեր– վատային կաթիլների ձևով (տես Կոա– ցերվացիա): Ենթադրվում է, որ ֆազանջա– տումը կարող էր տեղի ունենալ նաև տար – բեր բնույթի մասնիկների վրա մոլեկուլ– ների ադսորբման ճանապարհով: Անկախ ֆազանջատման եղանակից, այն խիստ կարևոր էտապ եղավ Կ. ծ–ման պրոցե– սում, քանի որ վերմոլեկուլային կառուց– վածքային տարրերից զուրկ նյութը ձեռք բերեց որոշակի կառուցվածք և միջավայ– րից անջատվեց որպես առանձին միավոր: Մոլեկուլների այդպիսի կուտակումներն ունեին ժ և լ և ր ի ն բնորոշ հատկու– թյուններ և ի վիճակի էին շրջապատից կլանել նյութեր, մեծացնել իրենց չափերն ու բարենպաստ պայմաններ ստեղծել էներգիայով հարուստ նյութերի քիմ. փո– խարկումների համար: Այս եղանակով նախասկզբնական ջրերում առաջացել են զարգացման ընդունակ համակարգեր (պրոբիոնտներ): Պրոբիոնտի զարգաց– ման հետագա ընթացքը ճշգրտորեն պարզ– ված չէ, բայց Ա. Օպարինը ենթադրում է, որ աճման ինչ–որ սահմանի հասնելուց հետո դրանք տրոհվել են մասերի (բազ– մացել են) և առանձին մասերից շարունա– կել են ինքնուրույն աճը միայն նրանք, որոնցում տրոհման ժամանակ տեղի ունե– ցող կառուցվածքային փոփոխություննե– րը ստեղծել են փոփոխվող միջավայրի պայմաններին հարմարվելու ավելի մեծ ընդունակություն: Մյուսները քայքայվել, տարրալուծվել են: Այս պրոցեսը կրկնվել է բազում տարիներ, և բնական ընտրու– թյան ճանապարհով նախորդից հետնոր– դին անցել են միայն այնպիսի փոփոխու– թյուններ, որոնք բերել են պրոբիոնտի կառուցվածքի և հատկությունների կա– տարելագործման: Վերջապես եկել է մի ժամանակ, երբ շրջապատում օրգ. նյութե– րի պաշարը նվազել է և չի բավարարել բոլոր պրոբիոնտների սնման համար: Գոյությունը պահպանելու համար եղել է երկու ճանապարհ՝ սնվել իրենց նման– ներով, որոնք համեմատաբար թույլ են, և կամ ստեղծել մի այնպիսի ապարատ, որը թույլ կտար սնվել պարզ անօրգանա– կան միացություններով: Այս ուղիներից որևէ մեկով ընթացողները միայն կարո– ղացել են պահպանել իրենց հետագա գո– յությունը: Երկարատև էվոլյուցիայի ըն– թացքում սինթեզվել են նուկլեինաթթու– ներ, տարբեր հատկություններով օժտված սպիտակուցներ ևն: Նուկլեինաթթուները ձեռք են բերել ժառանգականության ին– ֆորմացիա կրելու, իսկ մի շարք սպիտա– կուցներ՝ որոշակի սինթեզներ կատալիգե– լու հատկություն: Վերջապես գենետիկա– կան կոդի ձևավորման հիման վրա ժա– ռանգականության ինֆորմացիայի փո– խանցման ունակությունը դարձավ կեն– դանի օրգանիզմի հիմնական հատկու– թյուններից մեկը: Զարգացման ու կատա– րելագործման այս ճանապարհը բերեց այնպիսի օրգանիզմների առաջացմանը, որոնք կան ներկայումս: ժամանակակից հետազոտությունները հաստատում են բջջի զարգացման աստիճանականությու– նը: Պարզված է, որ բարդ կառուցվածք ունեցող բջիջներն առաջացել են ավելի պարզերից, մասնավորապես հայտնի է, որ բակտերիաների կամ կապտականաչ ջրիմուռների բջիջները շատ ավելի պարզ կառուցվածք ունեն, քան բարձրակարգ կենդանիների և բույսերի բջիջները: Այն հանգամանքը, որ ներկայումս պրոբիոնտի հետքեր անգամ չեն մնացել երկրագնդի վրա, չի կարող ժխտել դրանց գոյությունն ընդհանրապես, քանի որ վերջիններս անպայմանորեն ոչնչացվել են բարձրակարգ օրգանիզմների կողմից: Ենթադրվում է նաև, որ կենդանի օր– գանիզմի առաջացումը կարող էր տեղի ունենալ ջրային լուծույթում բաշխված սպիտակուցների և նուկլեինաթթուների մոլեկուլների ինքնակուտակմամբ, սա– կայն այս դեպքում չեն բացատրվում տվյալ մոլեկուլների խիստ կարգավոր– ված կառուցվածքն ու ապագա ֆունկցիա– ներին նախէսպես հարմարված լինելը: Վերջինները կարող էին առաջանալ միայն բնական ընտրության միջոցով՝ պրոբիոնտի երկարատև Էվոլյուցիայի ըն– թացքում: Այն, ինչ տեղի է ունեցել Երկրի վրա, կարող է լինել նաև Տիեզերքի այլ շրջաններում: Դրա վրա է հիմնված այն ենթադրությունը, որ կյանքը գոյություն կարող է ունենալ նաև այլ մոլորակներում: Սակայն հավաստի տվյալներ Տիեզերքի այլ շրջաններում կյանքի գոյության մա– սին դեռևս չկան: Գրկ. Էնգելս Ֆ., Բնության դիալեկտի– կա, Ե., 1969: OnapHH A.H., Bo3HHKHc>Be- HHe h HaqajibHoe pa3BHTiie hch3hh, M.t 1966; BepHaJi ac., Bc>3HHKHOBeHHe hch3hh, nep. c aHrji., M., 1969; PyxTeH ՜ M. ., npOHCXOJKfleHHe HCH3HH (eCTeCTBeHHMM nyTeM), nep. c amvi., M.# 1973.
ԿՅԱՆՔԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅՈՒՆ, XIX դ. վերջի–XX դ, սկզբի փիլիսոփայական ուղղություն, որը կեցության նախահիմ– քը, աշխարհի նվիրական Էությունը հա– մարում է կյանքը: Կ. փ–յանը բնորոշ Է իոացիոնաւիզմը. կենսական պրոցեսների, հոգեկան երևույթների ու հասարակական կյանքի ուրույնությունը և դրանց գիտա– կան ճանաչողության դժվարությունները նրան հիմք են տվել պնդելու բնագիտու– թյան և առհասարակ բանականության ճանաչողական հնարավորությունների սահմանափակությունը: Ըստ Կ. փ–յան, բանականությունը բացահայտում է երե– վույթների սոսկ մեխանիզմը, կմախքը, իսկ աշխարհը որպես ամբողջական հա– րափոփոխ կենդանի պրոցես կարող Է տրվել միայն նրա վերապրումի միջոցով, ինտուիցիայի շնորհիվ: Աշխարհին հասու լինելու այս ձևը, ըստ Կ. փ–յան, առավեւ չափով դրսևորվում է արվեստի մեջ: Աշխարհի մեխանիստական բացատրու– թյանը հակադրվելու իր միտումով Կ. փ. շարունակում է գերմանական ռոմանտիզ– մի ավանդույթը, սակայն զուրկ է նրան հատուկ հումանիստական ու լավատեսա– կան պաթոսից: Դա մանավանդ իրավացի է Կ. փ–յան՝ Ա. Շոպենհաուերից սերող գծի, հատկապես Ֆ. Նիցշեի համար: Կ. փ–յան մյուս տարբերակը ներկայաց– նում է Ա. Բերգսոնը իր համաէսթետիզ– մով: Կ. փ–յան այս երկու գծերը նկատելիո– րեն շեղվում են դասական փիփսոփայու– թյունից և՝ հարցադրումներով, և՝ շարա– դըրանքի եղանակով, որին բնորոշ են գե– ղարվեստական խոսքն ու պատկերը: Կ. փ–յան շրջանակներում ձևավորվել է
