«համընդհանուր բարօրության պետու– թյուն» են: Կ. տ–ի լիբերալ–բուրժուական ուղղությունն առաջացել է XIX դ. 40– 70-ական թթ., Գերմանիայում: Դրա ներ– կայացուցիչները (Գ. Շուլցե–Դելիչ և Ֆ. վ. Ռայֆայզեն) կոոպերացիան համարում էին մանր բուրժուազիան և արտադրու– թյունը խոշոր կապիտալի շահագործու– մից պաշտպանելու հիմնական միջոց: Արդի բուրժ. Կ. տ–ում առանձնացվում են Ջ. Գելբրայտի հավասարակշռող ուժի տե– սությանը հարող U կոոպերատիվ էմ– պիրիզմի (կամ պրագմատիզմի) ուղղու– թյունները: Սոցիալ–տնտեսական տարբեր ֆորմա– ցիաների պայմաններում կոոպերացիա– ների էությունը բացահայտում է կոոպե– րացիայի մարքս–լենինյան տեսությունը, որը Կ. տ–ի պրոլետարական ուղ– ղությունն է: Այն համակողմանիորեն մշա– կել է Վ. Ի. Լենինը (տես Լենինի կոոպե– րատիվ պչան): Կապիտալիզմից սոցիա– լիզմին անցման շրջանում կոոպերատիվը սոցիալիստական խոշոր տնտեսություն– ների մեջ մանր ապրանքարտադրողների ընդգրկման առավել հասկանալի ու մատ– չելի ուղին է: Լենինը նշում էր, որ կոոպե– րատիվ շարժման մեջ գյուղացիության ընդգրկումը երկարատև պրոցես է, իսկ նրա զարգացմանը նպաստում են գրագի– տության տարածումը, բնակչության կուլ– տուրայի աճը, կոոպերացման նկատմամբ գիտակից վերաբերմունքը, երբ մանր ապրանքարտադրողները սեփական փոր– ձով են համոզվում կոոպերացիայի շա– հավետության և առավելության մեջ: ՍՍՀՄ–ում սոցիալիզմի կառուցումը հաս– տատեց կոոպերացիայի, որպես գյուղա– տնտեսության սոցիալիստական վերա– կառուցման միջոցի մասին լենինյան տե– սության ճշմարտացիությունը: Կ. տ. իրենց արտացոլումն են գտել հայ իրականության մեջ: Լիբերալ–բուրժուա– կան գաղափարախոս Գրիգոր Արծրոմւին «անկիրթ և ագահ» վաշխառու–կուլակների շահագործումից գյուղի և քաղաքի աշխա– տավորներին պաշտպանելու, գյուղացիու– թյան քայքայումը կանխելու նպատակով առաջարկում էր կազմակերպել վարկա– յին, հումքի մատակարարման, սպառո– ղական ընկերություններ: Նա հրատարա– կում է «Փոխատու կրեդիտի բանկ» գըր– քույկը, «Մշակի» 1872–73-ի համարնե– րում հանդես գալիս կոոպերացիայի էու– թյունն ու խնդիրները «լուսաբանող» բազ– մաթիվ հոդվածներով: Նույն ուղղության տեսաբան Ավետիք Արասխանյանը նույն– պես առաջադրում է արտադրական, վար– կային ընկերությունների կազմակերպ– ման, նաև գյուղատնտ. գիտելիքների տա– րածման և հողի մշակման առաջավոր ձևերի կիրառման հարցը: Միաժամանակ, 1890-ական թթ. երկրորդ կեսին, ծրագրել է Թիֆլիսում հիմնել հայ բանվորների կոո– պերատիվ ընկերություն, որի կանոնա– դրությունը հրատարակել է «Մուրճ» ամսա– գրում: Իսկ լիբերալ–մշակական Արմենակ Բուդաղյանը աշխատավոր գյուղացիու– թյան դրության բարելավման միակ ուղին համարել է զեմստվոյի և կոոպերացիայի ակտիվ գործունեության ծավալումը: Կոո– պերացիայի տեսության և կոոպերատիվ շարժման պատմության գիտակներից էր Վահան Տոաոմյւսնցը: Նա կոոպերացիան դիտել է իբրև կապիտալիստական շա– հագործումից ազատվելու միջոց, իսկ դրա նպատակը համարել իր անդամներին որակյալ և էժան ապրանքներով ապահո– վելը և ոչ թե շահույթի ստացումը: Մեծ նշանակություն է տվել գյուղացիական ար– տադրական ընկերություններին, կրկնե– լով Կ. Մարքսի մտքերը՝ նշել դրանց առա– վելություններն անհատական աշխատան– քի նկատմամբ: Ըստ Տոտոմյանցի, կոոպե– րատիվ շարժումը չպետք է նպատակա– մղվի արտադրամիջոցների մասնավոր սե– փականության վերացմանն ու տիրող քաղ. կարգերի հեղաշրջմանը, այն մարդիկ, որոնք «կոոպերացիայի միջոցով ցանկա– նում են վերափոխել հասարակությունը սոցիալիստականի…» («Մշակ», 1908, JMS 58), մոլորության մեջ են: Վ. Ի. Լենինը «Ռևոլյուցիոն ավանտյուրիզմ» հոդվածում քննադատել է էսեռների և «մարքսիզմի քննադատների», այդ թվում՝ Տոտոմյանցի գաղափարախոսությունը: Կոոպերացիայի հայ տեսաբաններից էր նաև գյուղագիր Ազարիա Ադելյանը, որը մասնակցել է Հայաստանում գյուղական առաջին կոո– պերատիվի՝ Մեղրիի սպառողական ըն– կերության կազմակերպմանը: Հայ բոլշևիկյան մամուլը քննադատել է կղերա՜պահպանողական, լիբերալ–բուր– ժոաւկան և հայ ազգայնական կուսակցու– թյունների ու հոսանքների՝ կոոպերա– ցիայի, կոոպերատիվ շարժման էության ու դերի բնորոշման հակագիտական էու– թյունը և մատնանշել, որ արտադրամիջոց– ների կապիտալիստական սեփականու– թյան շրջանակներում կոոպերացիան չի կարող արմատական փոփոխություն մտցը– նել աշխատավորների կենսավիճակում, ընդհակառակը, այն հաճախ վերածվում է կոոպերացիայի չքավոր անդամների շահագործման միջոցի:
ԿՈՈՊԵՐԱՑՈՒՄ ա ր դ յ ու ն ա բ և ր nt- թ յ ա ն մեջ, որոշակի արտադրատե– սակ համատեղ թողարկող ձեռնարկու– թյունների արտադրական կապերի կազ– մակերպում: Աշխատանքի հասարակական բաժանման և արտադրության մասնագի– տացման արդյունք Է: Ընդգրկում է ար– տադրական կապերի միայն մի մասը (տես նաև Նյութատեխնիկական մատակարա– րում), օրինակ, փոխհամաձայնեցված տեխ. պայմաններով կիսաֆաբրիկատնե– րի, դետալների, հանգույցների մատա– կարարում՝ պատրաստի մեքենաներ և սարքեր արտադրող գործարաններին: Ըստ տերիտորիալ ու ճյուղային սկզբունք– ների Կ. ստորաբաժանվում է ներշրջանա– յինի կամ միջշրջանայինի, ներճյուղայինի կամ միջճյուղայինի: Տարբերում են Կ–ման 3 ձև. ագրեգատային՝ բարդ արտադրանք թողարկող գլխամասային գործարանն արտադրանքի կոմպլեկտավորման հա– մար այլ գործարաններից ստանում Է պատրաստի ագրեգատներ, դետալային՝ գլխամասային ձեռնարկությունը արտա– դրակից ձեռնարկություններից ստանում Է դետալներ և հանգույցներ, տեխնոլոգիա– կան՝ մի ձեռնարկությունը մյուսին մատա– կարարում է որոշակի կիսաֆաբրիկատ– ներ կամ կատարում առանձին օպերա– ցիաներ: Կ. կարող է լինել մշտական և ժամանակավոր: Մշտական Կ–ման մեջ են արտադրության մասնագիտացման բնույթով սերտորեն փոխկապված ձեռ– նարկությունները: ժամանակավոր Կ. առաջանում Է, երբ մի գործարանում կա– րողությունււ պահանջից ավելի Է, մյուսի համանման տեղամասում՝ պակաս: Կ–ման ցուցանիշներն են. տվյալ ձեռնարկության հետ կոոպերացված ձեռնարկությունների թիվը, ձեռնարկության թողարկած պատ– րաստի արտադրանքի ինքնարժեքում կոոպերացմամբ ստացված կիսաֆաբրի– կատների տեսակարար կշիռը, ըստ ար– դյունաբերության առանձին ձեռնարկու– թյունների և ճյուղերի ներշրջանային և միջշրջանային Կ–ման հարաբերակցու– թյունը: ՍՍՀՄ–ում Կ. իրականացվում Է պլանաչափորեն, պետ. պլանին համա– պատասխան: Այն նպաստում է արտադրու– թյան մասշտաբների ընդլայնմանը, ար– տադրական կարողությունների առավել լրիվ օգտագործմանը, արտադրության տնտ. արդյունավետության բարձրաց– մանը:
ԿՈՈՐԴԻՆԱՏՆԵՐ, կոօրդինատ– ն և ր [< լատ. co (cum)– համատեղ և ordinatus – կարգավորված, որոշված], թվերի համախումբ, որի տրումով որոշ– վում է կետի դիրքը հարթության, կամա– յական մակերևույթի վրա կամ տարա– ծության մեջ: Սիստեմատիկ կիրառություն գտած առաջին Կ. աստղագիտական և աշխարհագրական Կ. են՝ լայնությունն ու երկայնությունը, որոնցով որոշում են կետի դիրքը երկնոլորտի կամ երկրագնդի մակերևույթի վրա (տես Երկնային կոոր– դինատների համակարգեր, Կոորդինատ– ներ աշխարհագրական): XIV դ. ֆրանսիա– ցի մաթեմատիկոս Ն. Օրեմը գրաֆիկների կառուցման համար օգտվել է հարթ Կ–ից, անվանելով երկայնություն և լայնություն այն, ինչ այժմ կոչվում են աբսցիս (լատ. abscissus – կտրված, հատված) և օրդի– նատ: Կ–ի մեթոդի ամբողջ նշանակությու– նը մաթեմատիկայում բացահայտվեց Ռ. Դեկարտի հետազոտությունների շնոր– հիվ: Այդ մեթոդը հնարավորություն Է ընձեռում երկրաչափության խնդիրները փոխադրել մաթ. անալիզի լեզվի և ընդ– հակառակը՝ անալիզի փաստերը մեկնա– բանել երկրաչափորեն: Բացի կետի Կ–ից, դիտարկում են նաև ուղղի, հարթության և երկրաչափական այլ օբյեկտների Կ.: Կետի Կ. հարթության վրա: Ա ֆ ի ն ա– կ ա ն կամ ընդհանուր դեկար– տ յ ա ն Կ–ի համակարգը հարթության վրա կառուցվում է որևէ Օ կետից (Կ–ի սկզբնակետ) ելնող և մի ուղղի վրա չգտնը– վող OA և OB վեկտորներով: P կետի դիրքը ընտրված համակարգում որոշվում Է X= OX/OA (աբսցիս) և y= OY/OB (օրդի– նատ) Կ–ով, որտեղ PX-ը զուգահեռ է OB-ին, իսկ PY-ը՝ OA-ին (նկ. 1): Առանձ– նապես մեծ կիրառություն ունեն ուղ– ղանկյուն դեկարտյան Կ., այսինքն՝ երբ OA և OB վեկտորներն ունեն նույն եր– կարությունը և ուղղահայաց են միմյանց: –>• –> Եթե OA-ի և OB-ի երկարությունները հա–
