610 ԿՈՍՄՈԴԵՄՅԱՆՍԿԱՅԱ արդյունք։ Այդ տեսակետի օգտին խոսում են նաև փաստեր, որոնք կապված են 1963-ին հայտնաբերված քվազարների հետ։
Սակայն գրականության մեջ հաճախ կարելի է հանդիպել ավանդական այն տեսակետին, որ յուրաքանչյուր գալակտիկա առաջացել է մի ինչ–որ նոսր ամպի նյութի խտացման հետևանքով։ Բայց գնալով առաջին տեսակետի օգտին բերվող վկայությունները համոզում են, որ այստեղ հազիվ թե կարող է խոսք լինել սեղմման մասին։
Մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև գալակտիկաների կույտերի ու խմբերի առաջացման խնդիրը։ Համաձայն դիտողական տվյալների՝ գալակտիկաների ճնշող մեծամասնությունը պատկանում է այդպիսի կույտերին և խմբերին։ Հետևաբար, գալակտիկաների առաջացման խնդիրը չի կարող լուծվել գերադաս համակարգերի, այսինքն՝ կույտերի և խմբերի առաջացման ու զարգացման հարցի լուծումից ամբողջովին անկախ։
Առայժմ շատ քիչ բան կարելի է ասել կույտերի կամ խմբերի առաջացման մեխանիզմի վերաբերյալ։ Սակայն կույտերի մի մասում գալակտիկաների շարժման արագությունները կույտի ծանրության կենտրոնի նկատմամբ այնքան մեծ են, որ խոսում են կույտի անկայունության և քայքայման օգտին։ Այդ դեպքում հնարավոր է, որ այստեղ ևս մենք գործ ունենք հսկայական պայթյունների հետևանքների հետ։
Այսպիսով պարզվում է, որ տիեզերական համակարգերի ու մարմինների բոլոր տեսակների առաջացման մեջ պայթման և ընդարձակման երևույթները խաղում են շատ կարևոր դեր։ Միևնույն ժամանակ պետք է ընդունել, որ մեր տրամադրության տակ եղած տվյալները հնարավորություն չեն տալիս վերականգնել զարգացման ամբողջ պատկերը կամ պարզել առաջացման ճշգրիտ մեխանիզմը։
Կ–ի հիմնական խնդիրներից մեկը երկնային մարմինների քիմ. կառուցվածքների ծագման ու էվոլյուցիայի հարցի լուծումն է։ Չնայած բոլոր երկնային մարմինները կազմված են միևնույն քիմ. տարրերից, բայց և այնպես բավական խիստ տարբերություններ են նկատվում նրանց քանակական քիմ. բաղադրության մեջ. երկնաքարերի և Երկրի նման մոլորակների քիմ. կառուցվածքը խստորեն տարբերվում է աստղերի ու Արեգակի քիմ. կառուցվածքից։ Երկրի տիպի մոլորակներում և երկնաքարերում շատ քիչ քանակությամբ ջրածին և հելիում կա։ Աստղերի և Արեգակի արտաքին շերտերում, ընդհակառակը, այդ տարրերն իրենց քանակությամբ գերազանցում են մյուս բոլոր տարրերին։
Միևնույն տիպի աստղերի քիմ. կառուցվածքների տարբերության հետաքրքրական օրինակի ենք հանդիպում Վոլֆ–Ռայեի տիպի աստղերում։ Մթնոլորտներում միևնույն ջերմաստիճաններ (70000°-ից մինչև 100000°C) ունենալով հանդերձ՝ այդ աստղերը բաժանվում են ազոտայինների և ածխածնայինների այն կապակցությամբ, որ մի մասի սպեկտրներում ազոտի իոնների շերտեր կան, բայց ածխածնի իոնների շերտերը բացակայում են, իսկ մյուսներում՝ ընդհակառակը, ընդ որում, ապացուցված է, որ այդ տարբերությունը իոնների գրգռման և լուսարձակման պայմանների հետևանք չէ։
Վերջապես, կարևոր նշանակություն ունի Գ. Ա. Շայնի նկատած այն փաստը, որ R և N դասերի տարբեր աստղերում C12 և C13 ածխածնային իզոտոպների համեմատական կոնցենտրացիաները տարբեր են։
Ինչպես պարզվում է տիեզերական մարմինների ու համակարգերի առաջացման ու զարգացման երևույթների ուսումնասիրության ընթացքից, այն չի կարող արդյունավետ լինել, եթե կատարվում է աստղաֆիզիկայի այլ խնդիրների լուծումից անկախ։ Ավելին, շատ անգամ աստղաֆիզիկական որոշ հարցերի պարզաբանման ընթացքում մենք հաճախ անսպասելիորեն ստանում ենք մարմինների առաջացման խնդրի լուծում (ինչպես, օրինակ, մոլորակային միգամածությունների դեպքում)։ Քանի որ այդպես է, Կ. չի կարող դիտվել որպես մի անկախ գիտություն։ Ավելի ճիշտ պետք է համարել, որ աստղաֆիզիկան իր զարգացման ընթացքում շոշափում է և հաջորդաբար լուծում տիեզերական երևույթների հետ կապված կոսմոգոնիական հարցերը։
Գրկ. Проблемы современной космогонии, под ред. В. А. Амбарцумяна, 2 изд., М., 1972.
Վ. Համբարձումյան
ԿՈՍՄՈԴԵՄՅԱՆՍԿԱՅԱ Զոյա Անատոլևնա (Տանյա, 1923–1941), սովետական պարտիզանուհի, Սովետական Միության հերոս (16.2.1942, ետմահու),
ՀամԼԿԵՄ անդամ 1938-ից։ Սովորել է Մոսկվայի 201-րդ դպրոցում։ Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ Նարո–Ֆոմինսկի շրջանում կոմերիտական պարտիզանների հետ անցել է ռազմաճակատի գիծը և թշնամու թիկունքում մարտական առաջադրանք կատարելիս բռնվել Պետրիշչևո գյուղի մոտ Ֆաշիստները նրան անլուր տանջանքների են ենթարկել, բայց արհամարհելով մահը, նա չի մատնել ընկերներին։ Կախաղան է հանվել նոյեմբ. 29-ին։ Կ–ի անունը սովետական
հայրենասիրության խորհրդանիշ է։ Նրան են նվիրված բազմաթիվ գրական գեղարվեստական գործեր։ Նրա անունով են կոչվում փողոցներ, դպրոցներ։ 1942-ից Կ. թաղված է Մոսկվայի Նովոդևիչի գերեզմանատանը։
Գրկ. Կոսմոդեմյանսկայա Լ., Պատմվածք Զոյայի և Շուրայի մասին, Ե., 1952։
ԿՈՍՄՈԼՈԳԻԱ (կոսմոս և… լոգիա), տիեզերագիտություն, տիեզերաբանություն, աստղագիտության բաժին, որն զբաղվում է Տիեզերքի, որպես ամբողջության, տեսություններով։ Կ. սերտորեն կապված է ֆիզիկայի և փիլիսոփայության հետ։ Կ–ի սկզբունքային թերությունն է, թերևս, Տիեզերքի մեծ մասի վերաբերյալ դիտումների բացակայությունը։ Այդ պատճառով Կ–ի եզրակացությունները բնույթով հաճախ ենթադրական են։ Դրանց ճշմարտության աստիճանը կախված է տեսության հիմքում դրված սկզբնական ենթադրությունների ճշգրտությունից։ Կ–ի այնպիսի կարևորագույն հարցեր, ինչպիսիք են Տիեզերքի անվերջ կամ վերջավոր, ամբողջական կամ առանձին աշխարհներից կազմված լինելը, նույնիսկ այսօր, գլխավորապես քննարկվում են զուտ տեսական առումով։
Կ–ի առաջին գիտական քայլերը կապված են տիեզերական ձգողության օրենքի հայտնագործման հետ, որը հիմք ծառայեց նյուտոնյան Կ–ի համար։ Այդ օրենքը,Գալիլեյի աստղադիտակով կատարված դիտումները, հետագայում նաև սպեկտրալ անալիզը ցույց տվեցին, որ Տիեզերքում գոյություն ունի ֆիզիկական օրենքների և քիմ. բաղադրության միասնություն։ Հետագա աստղագիտական դիտումների շնորհիվ խիստ ընդլայնվեցին Տիեզերքի, ուսումնասիրության համար մատչելի մասի, սահմանները։ Կ–ի զարգացման նոր փուլ սկսվեց հարաբերականության տեսության ստեղծումով, որը հանգեցրեց, այսպես կոչված, ռելյատիվիստական Կ–ի առաջացմանը, որի էությունն ընդհանուր ձգողության տեսության հավասարումներից ամբողջ Տիեզերքի համար լուծումներ (մոդելներ) ստանալն է։ Սակայն այդ հավասարումների լուծումը միարժեք է միայն Տիեզերքի մեզ անմատչելի մասում նյութի խտության և վիճակի վերաբերյալ կոնկրետ (ցավոք, բավական պարզունակ) ենթադրությունների դեպքում։ 1922–24-ին, Ա. Ա. Ֆրիդմանը ենթադրելով Տիեզերքի տարածական համասեռությունը, գտավ, որ ձգողության հավասարումներն ունեն պարզ, սակայն ոչ ստատիկ լուծումներ, որոնք կարող են դիտվել որպես Տիեզերքի «լայնացման» վկայություն։
Ժամանակակից ռելյատիվիստական Կ–ում մշակված են համասեռ և իզոտրոպ Տիեզերքի մոդելներ, որոնք ելնում են այն պատկերացումից, որ Տիեզերքի հատկություններն ամենուր և բոլոր ուղղություններով նույնն են։ Մինչդեռ այդ պարզունակ պատկերացումը ստույգ չի համապատասխանում իրականությանը։ Օրինակ, գալակտիկաների և դրանց կույտերի բաշխումը Մետագալակտիկայում անհավասարաչափ է։ Ուստի, այդ մոդելների հատկությունները հաճախ չեն համապատասխանում Մետագալակտիկայի հատկություններին։ Տիեզերքի հիշյալ մոդելների համեմատությունը դիտումների հետ հիմնվում է կարմիր շեղման օրենքի վրա (տես Կարմիր շեղում), որը նկարագրում է գալակտիկաների փոխադարձ հեռացման երևույթը։ Ժ. Լեմետրը, ելնելով կարմիր շեղման երևույթից, այդ մոդելները մշակել է սկզբնական պայթյունի, իսկ Գ. Գամովը լրացրել է Տիեզերքի «պայթման» սկզբնական փուլում ֆիզիկական պայմանների և քիմ. տարրերի սինթեզի տեսակետից։ Տիեզերքի համասեռ և իզոտրոպ մոդելներում էվոլյուցիան որոշվում է նյութի միջին խտությամբ։ Եթե այն մեծ է կրիտիկականից (10–32 կգ/մ3), ապա տարածության կորությունը դրական է, ուստի Տիեզերքը փակ է (վերջավոր), հակառակ դեպքում՝ Տիեզերքը բաց է (անվերջ)։ Տիեզերքի «պայթման» ռելյատիվիստական մոդելների օգտին լուրջ փաստարկ է համարվում այդ մոդելներով կանխատեսված
