կապես բալկանյան ժողովուրդների, հա– կաթուրք. ազատագրական շարժումների վերելքի պայմաններում նորից վերաբաց– վեց Հ. հ.: Շնորհիվ Ռուսաստանի (որը ձգտում էր ամրանալ Արևմտյան Հայաստանում) նա– խաձեռնող դերի, խնդիր հարուցվեց և դիվանագիտական քննարկման առարկա դարձավ Թուրքիայի արևելյան վեց վիլա– յեթներում բարենորոգումներ իրակա– նացնելու, մեկ միասնական նահանգա– պետություն ստեղծելու, հայերից խլված հողերը նրանց վերադարձնելու հարցը (տես Հայկական բարենորոգոււէներ 1913– 1914): Բարենորոգումների ռուս, նոր նա– խագծի հաջող իրականացումը կբարելա– վեր արևմտահայերի դրությունը, զգալիո– րեն կուժեղացներ Ռուսաստանի դիրքերը Արևմտյան Հայաստանում: Սակայն արև– մտաեվրոպական երկրները, մասնավորա– պես Գերմանիան, խափանեցին խընդ– րի արմատական լուծման ռուս, առաջար– կությունները: Միջպետական ախոյանու– թյունից և երկար վիճաբանություններից հետո ծնվեց համաձայնողական նախագիծ, որով Արևմտյան Հայաստանը բաժանվում էր երկու հատվածների, որտեղ, Եվրոպա– յից նշանակված ընդհանուր տեսուչների ղեկավարությամբ, պետք է իրականաց– վեին բարենորոգումներ (տես Ռուս–թուր– քական համաձայնագիր 1914): Սակայն այս ծրագիրը նույնպես չիրականացավ առաջին համաշխարհային պատերազմի բռնկման հետևանքով: Օգտվելով պատերազմական իրավի– ճակից՝ երիտթուրքական պարագլուխնե– րը ձեռնամուխ եղան Հ. հ. հայ ժողովըր– դի ցեղասպանության միջոցով լուծելու իրենց հրեշավոր ծրագրի իրականացմա– նը: 1915-ի Մեծ եղեռնին զոհ գնաց և ցիրուցան եղավ շուրջ երկու միլիոն արև– մտահայ: Հայ ժողովրդի դահիճ Թալեա– թը լկտիորեն պարծեցավ, թե ինքը մեկ հարվածով լուծեց Հ. հ., ինչը սուլթան Հա– միդին չէր հաջողվում անել տասնամյակ– ների ընթացքում: Պատերազմի տարիներին կայգերական Գերմանիայի կառավարությունը օժան– դակեց երիտթուրքական այդ ոճրագոր– ծության իրականացմանը, իսկ Անտան– տի տերությունները ծրագրեր էին մշա– կում (տես Սայքս–Պիկոյի համաձայնա– գիր 1916) Մերձավոր Արևելքը, ինչպես նաև Հայաստանը, միմյանց միջև բաժանե– լու շուրջը: Աշխարհի առաջադեմ հասարակայնու– թյունը դատապարտեց երիտթուրք. ջար– դարարներին: Ձախ ս–դ–ների Ցիմերվալդի կոնֆերանսում (1915-ի սեպտեմբեր) ըն– դունված բանաձևում ևս դատապարտվե– ցին հայերի հալածանքները, ռուս, ս–դ–նե– րի անունից Փաստաթուղթը ստորագրեց Վ. Ի. Լենինը: Սովետական կառավարությունը պաշ– տոնապես ճանաչեց արևմտահայության ինքնորոշման իրավունքը, 1917-ի դեկտեմ– բերին հրապարակելով «Թուրքահայսա– տան ի» մասին դեկրետը (տես Դեկրեա «Թուրքահայասաանի> մասին): Սակայն, օգտվելով Անդրկովկասում ստեղծված խառը իրավիճակից, թուրք, ռազմամոլ– ները 1918-ին սանձազերծեցին հակասո– վետական ինտերվենցիա, Փորձելով մա– հացու հարված հասցնել նաև արևելահա– յությանը: 1918–1920-ին Հայաստանի Հանրապե– տության կառավարությունը, որը կողմնո– րոշվյել էր դեպի Անտանտը, ջանքեր էր գործադրում արևմտյան տերությունների օժանդակությամբ լուծել Հ. հ., հասնել հայ երկու հատվածների միավորման, միաց– յալ Հայաստանի ստեղծման: Չնայած 1920-ի օգոստոսին կնքվեց Սևրի պայմա– նագիրը (տես Սևրի հաշտության պայմա– նագիր 1920), որով ճանաչվում էր հայկ. պետության ինքնուրույն գոյությունը, սա– կայն այն չընդունեցին քեմալականները: Վարելով անհեռատես, ժողովրդի շահե– րին հակոտնյա քաղաքականություն, ան– տեսելով Սովետական Ռուսաստանի որո– շիչ դերը սովետա–թուրքա–հայկական հա– րաբերություններում, Հայաստանի Հան– րապետության կառավարությունն ընկավ մեկուսացման մեջ, խաբվեց Անտանտից՝ Հայաստանը ենթարկելով թուրք, ազգայ– նականների կործանարար նոր հարված– ներին: 1920-ի աշնանը, թուրք–հայկական պատերազմի (տես Հայ–թուրքական պա– տերազմ 1920) հետևանքով Հայաստանը նոր մարդկային ու տերիտորիալ հսկա– յական կորուստներ ունեցավ: Թուրքիան զավթեց Կարսի մարզը, Արդահանը, Սուր– մալուն և այլ տարածքներ: 1920-ի նոյեմ– բերին Հայաստանում սովետական իշ– խանության հաստատումով հնարավոր եղավ վերջնական կործանումից Փրկել արյունաքամ հայ ժողովրդի բեկորները: Անգլիայի, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ–ի կառավա– րությունները փորձեցին Հ. հ. օգտագոր– ծել իրենց հակասովետական պլաններին համապատասխան, երբեք լրջորեն չմտա– հոգվելով հայ ժողովրդի վիճակով: Նրանք հեշտությամբ հրաժարվեցին Սևրի պայ– մանագրից, իսկ 1921 –1922-ի Լոնդոնի, Քե–Դ’ Օրսեի կոնֆերանսներում, այնու– հետև 1923-ի Լոգանի կոնֆերանսում (տես Լոզանի կոնֆերանս 1922–23) Հ. հ. վերջ– նականապես լքեցին: Ազգերի լիգան ևս անուժ եղավ լուծելու Հ. հ.: Հ. հ–ի վերաբերյալ արևմտաեվրոպա– կան դիվանագիտության դեկլարացիա– ներն ու երաշխիքները, ստորագրված պայմանագրերն ու հղված նոտաները, բազմաթիվ խոստումները տասնամյակ– ների ընթացքում ոչ մի օգուտ չտվին հայ ժողովրդին: Միայն սովետական իշխա– նության շնորհիվ, ռուս մեծ ժողովրդի օգնությամբ, հայ ժողովուրդը, սովետա– կան ազգերի եղբայրական ընտանիքում, ստեղծեց իր նոր սոցիալիստական հայրե– նիքը, ապաքինեց իր վերքերն ու ընթա– ցավ վերածննդի հաստատուն ուղիով: Իրենց պապենական հողերից տեղա– հանված արևմտահայության սերունդնե– րը աշխարհի տարբեր մասերում շարու– նակում են համառ պայքարը իրենց ազ– գային գոյատևման, սեփական հայրե– նիքը վերստանալու համար: Սփյուռքա– հայ հասարակական–քաղաքական ակտիվ ուժերը տարբեր միջոցներով համաշխար– հային հասարակական կարծիքին, մի– ջազգային կազմակերպություններին, մեծ տերությունների կառավարություններին հիշեցնում են առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին կատարված մե– ծագույն ողբերգությունը, սեփական տե– րիտորիաները վերստանալու անհրաժեշ– տությունը: Այս շարժումն առանձնապես համապարփակ բնույթ ստացավ երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտին [տես Հայկական համաշխարհային կոնգ– րես (1947)]: Սփյուռքահայության առա– ջադիմական ուժերը իրենց հայացքը հա– ռում են մայր հայրենիքին՝ Սովետական Հայաստանին, նրա մեջ տեսնելով հայ ժողովրդի գոյատևման առհավատչյան, միաժամանակ իրենց ձայնը բարձրացնում կորսված սեփական հողերը խաղաղ մի– ջոցներով ետ ստանալու օգտին: Գբկ. Եվրոպացիների կարծիքը հայկական դատի մասին, ժնև, 1907: Լ և ո, Հայոց հար– ցը, Թ., 1906: Նույնի, Հայոց հարցի վա– վերագրերը, Թ., 1915: Ն ու յ ն ի, Թուրքահայ հեղափոխության գազափարաբանությունը, հ. 1, Փարիզ, 1934: Կ ի ր ա կ ո ս յ ա ն Ջ. Ս., Առաջին համաշխարհային պատերազմը U արևմտահայությունը, Ե., 1967: Ն ու յ ն ի, Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաս– տանը, Ե., 1978: Արզումանյան Մ., Հայաստան. 1914 – 1917, Ե., 1969: Հայաս– տանը միջազգային դիվանագիտության և սո– վետական արտաքին քաղաքականության Փաս– տաթղթերում (1828–1923), խմբ. Ջ. Ս. Կի– րակոսյան, Ե., 1972:tC6ophhk aumioMaTHqe- CKHX flOKyMeHTOBtPetfcopMhl B ApMeHHH– 26*11.1912–10.05.1914 rofla, IT.,1915; Bece- jiobckmh K>., TpareflH* TypeiiKoft ApMe– HHH, M., 1917; CeBpcKnfi MHpHuii aorosop…, nep. c <j>paHH., M.t 1927; B o p a h B. A., ApMeHHH, MOKflyHapOflHa# flHIUIOMaTHH H CCCP, դ. 1, M.–JI., 1928; 3aBpaeB R.C., K BOBenmeH hctophh ceBepo-BOCToq- hmx BBJiaHeTOB TypHHH, T.t 1947; Hctophh fluroioMaTHH, t. 2 (B. M. Xboctob), M., 1963; TeHOHUfl apMHH b OcMaHCKoii HMnepHH. C6. flo- KyMeHTOB h MaTepnaJioB, no/յ pea. M. I Hep- cHoraa, E., 1966; CapKHcaH E.K., Ոօ– jiHTHKa OcMaHCKoro npaBHTeubCTBa b 3ana«- hoh ApMeHHH h flepEcaBM b nocjieflHeft qeTBepTH XIX h Haqaae XXbb., E., 1972; Toynbee A. J., Armenian Atrocities. The Murder of a Nation, L.–N. Y.–Toronto, 1915; Bry– ce J., The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire 1915–1916, L., 1916; Man– delstam A.,Le Sort de L’Empire Ottoman, Lausanne–Paris, 1917; Lepsius J., Deu– tschland und Armenien 1914–1918, Potsdam, 1919; Gibbons H.A., Armenia in the World War, N. Y., 1926; NansenF., Arme– nia and the Near East, L., 1928; Davison R. H., The Armenian Crisis 1912–1914; «Ame– rican Historical Review», v. 1,1948, Me 3, T o- riguian Sh., Armenian question and Inter– national Law, Beirut, 1973. Ջ. Կիբակոսյան
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՌԱԳՐԱԿԱՆ ԳՈՐԾԱԿԱ–
ԼՈՒԹՅՈՒՆ, տես Սրմենպրես:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԵՌԱԿԱ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱ– ԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ, բացվել է 1943-ի մար– տին, Երևանում, հայկական մանկավար– ժական ինստիտուտի հեռակա բաժնի հի– ման վրա: Տարբեր ժամանակներում ունե– ցել է հայոց լեզվի և գրականության, պատ– մության, աշխարհագրության, ռուսաց և օտար լեզուների, քիմիայի և կենսաբա– նության, ֆիգիկա–մաթեմատիկական, դպրոցական, նախադպրոցական և գրա– դարանային ֆակուլտետներ, 13 ամբիոն, քիմիայի, ֆիզիկայի լաբորատորիաներ, գրադարան (25 հզ. կտոր գիրք), տպա– րան, հրատարակչություն: 1954-ից 1968-ը հրատարակել է գիտական աշխատություն–
