ձևակերպել է Ա. Էյնշտեյնը 1905-ին։ Հիմնված է երկու սկզբունքների վրա. 1. լույսի արագությունը աղբյուրի և դիտորդի շարժումից անկախ հաստատուն մեծություն է, 2. հարաբերականության սկզբունք, համաձայն որի բնության օրենքները ձևակերպող հավասարումները հաշվարկման իներցիալ բոլոր համակարգերում պետք է լինեն նույնը։ Տարածաժամանակային հին պատկերացումների շրջանակներում, որտեղ պատահարի t ժամանակը չի առնչվում x, y, z տարածական կոորդինատներին և ունի ունիվերսալ ընթացք, մեխանիկական շարժման օրինաչափությունները փոքր արագությունների (v<<c) դեպքում բավարարում են հարաբերականության սկզբունքին, սակայն էլեկտրամագնիսական երևույթների (Մաքսվելի հավասարումներ) համար այն տեղի չունի։ 1887-ին Վ. Ֆոխտը նկատեց, որ մի համակարգից մյուսին անցնելիս Մաքսվելի հավասարումների ինվարիանտությունը կարելի է ապահովել, եթե Գալիլեյի x=x՛ + vt՛, y=y՛,z=z՛, t=t՛ ձևափոխությունները փոխարինվեն x = (x՛ + vt՛)/√{1-β2), y=y' , z=z', t = (t՛ + yx՛/c2)/√{1-β2)(1) ձևափոխություններով։ Այստեղ t, x, y, z-ը և t՛, x՛, y՛, z՛-ը միևնույն պատահարի ժամանակատարածային կոորդինատներն են հաշվարկման K և K՛ իներցիալ համակարգերում. երկրորդն առաջինի նկատմամբ շարժվում է աբսցիսների առանցքին զուգահեռ հաստատուն v արագությամբ, c-ն լույսի արագությունն է, β=v/c: Երբ v<<c, (1)-ը վերածվում է Գալիլեյի ձևափոխություններին։ 1904-ին, Վ. Ֆոխտից անկախ, նույն եզրակացությանը հանգեց նաև Հ. Լորենցը, և Պուանկարեի առաջարկությամբ (1)-ը կոչվեց Լորենցի ձևափոխություններ։ Նույն տարիներին փորձը (էլեկտրոնի զանգվածի կախումը արագությունից) ստիպեց որոշ ճշգրտումներ կատարել նաև մեխանիկայում։ Դրանից հետո (1)-ի նկատմամբ ինվարիանտ դարձավ նաև մեխանիկայի հիմնական՝ Նյուտոնի երկրորդ օրենքը։ Այն մեծությունները, որոնք Լորենցի ձևափոխությունների ժամանակ պահպանում են ոչ միայն հանրահաշվական տեսքը, այլև թվային արժեքը, կոչվում են սկալյարներ։ Այդպիսին է ds2 = dx20 - dx21 - dx22 - dx23 մեծությունը, որը կարևոր նշանակություն ունի տեսության համար։ Այստեղ x0 = ct, x1 = x, x2 = y, x3 = z, իսկ dxi-ն երկու հարևան պատահարների կոորդինատների (ժամանակների) տարբերությունն է և կոչվում է քառաչափ ինտերվալ։ Լորենցի ձևափոխություններից անմիջապես հետևում է, որ պատահարների միաժամանակության հասկացությունը ունիվերսալ բնույթ չունի, այն իմաստ ունի միայն հաշվարկման մեկ համակարգի սահմաններում։ Մի համակարգի տարբեր կետերում միաժամանակ տեղի ունեցած պատահարները նրա նկատմամբ շարժվող համակարգում միաժամանակյա չեն։ Հ. հ. տ-յան կարևոր արդյունքներն են. 1. Մարմինների չափերը շարժման ուղղությամբ կրճատվում են՝ l= l0/√{1-β2), որտեղ l0-ն անշարժ քանոնի երկարությունն է, l-ը՝ շարժվողինը (մարմինների ծավալը տափակում է՝ V = V0/√{1-β2): 2. Պրոցեսների ընթացքը շարժվող օբյեկտներում դանդաղում է. Δt = Δτ/√{1-β2), որտեղ Δτ-ն ժամացույցների ցուցմունքն է (պրոցեսի տևողությունը) շարժվող համակարգում, իսկ Δt-ն՝ անշարժ համակարգում։ 3. էներգիայի յուրաքանչյուր տեսակ, անկախ իր բնույթից, ունի իներտ զանգված. E = mc2): Շարժվելիս մարմնի զանգվածը մեծանում է՝ m = m0/√{1-β2), հետևաբար մեծանում է նաև էներգիան՝ E = mc2 =m0c2/√{1-β2), ուրեմն m0c2-ն մարմնում կուտակված լրիվ էներգիան է հանգստի վիճակում։ Վերջին երկու արդյունքներից հետևում է, որ շարժվելիս անկայուն մասնիկների (նեյտրոն, մյուոն, պիոն, հիպերոններ ևն) կյանքի տևողությունը էներգիային համեմատական մեծանում է՝ Δt = ΔτE/m0c2, m0c2-ն մասնիկի կյանքի տևողությունն է դադարի վիճակում։ Մինկովսկին նկատեց, որ կարելի է հասնել ֆիզիկայի օրենքների ներդաշնակ և համեմատաբար խորը ձևակերպման, եթե, համախմբելով տարածական և ժամանակային բազմաձևությունները, ներմուծվի քառաչափ աշխարհի (տարածության) գաղափարը։ Այսպիսի բազմաձևությունում պատահարը կպատկերվի «համաշխարհային կետով»՝ x0, x1, x2, x3, կոորդինատներով, իսկ երևույթը (պատճառականորեն շաղկապված պատահարների շարան)՝ «համաշխարհային գծով»: Այն ժամանակ ds2 = dx20 - (dx21 + dx22 + dx23) քառաչափ ինտերվալը կլինի երկու մերձավոր պատահարների հեռավորությունը քառաչափ աշխարհում՝ համանման եռաչափ տարածության երկու կետերի հեռավորությանը (dl2 = dx21 + dx22 + dx23): Մինուս նշանն արդյունք է այն բանի, որ ժամանակային և տարածական կոորդինատները այնուամենայնիվ էապես տարբերվում են միմյանցից և նրանց կատարյալ նույնացումն անհնար է։ Լորենցի ձևափոխությունների նկատմամբ ունեցած վարքով մեծությունները դասակարգվում են որոշակի խմբերի՝ սկալյարների, վեկտորների և տարբեր ռանգի տենզորների։ Սկալյարն արդեն սահմանվել է։ Վեկտորներ կոչվում են այն մեծությունները, որոնց բաղադրիչները ձևափոխվում են ինչպես x0, x1, x2, x3 կոորդինատները (քառաչափ շառավիղ վեկտորի բաղադրիչները), 2-րդ ռանգի տենզոր՝ որոնց բաղադրիչները ձևափոխվում են ինչպես երկու վեկտորների բաղադրիչների արտադրյալները ևն։ Քառաչափ մեծությունները կազմվում են ֆիզիկորեն ազգակցական մեծություններից։ Օրինակ, մասնիկի իմպուլսը և E էներգիան կազմում են իմպուլսի քառաչափ վեկտոր՝ p= (E/c, p), հոսանքի և լիցքերի խտությունները՝ հոսանքի քառաչափ խտություն՝ j=(cp, j), ալիքային վեկտորը և հաճախականությունը՝ k = (ω/c, k) ևն։ Այստեղ E/c, cp և ω/c-ն համապատասխան վեկտորների ժամանակային բաղադրիչներն են։ Հ. հ. տ-յան մեջ հնարավոր է դառնում բնության օրենքները ձևակերպել ամփոփ և միատեսակ (ինվարիանտ) հաշվարկման իներցիալ բոլոր համակարգերի համար։ Հ. հ. տ-յան փորձնական հաստատումների մասին խոսելն անիմաստ է, քանի որ այն կազմում է արդի ֆիզիկայի հիմքը։ Հ. հ. տ. մեծ առաջադիմություն էր տարածաժամանակային բազմաձևության բնույթը բացահայտելու գործում, սակայն այս հարցում այն զերծ չէ որոշ թերություններից։ Տեսությունում չի շոշափվում տարածության, ժամանակի և մատերիայի ներքին կապերի հարցը։ Այն ֆիզիկական տեսություն է միայն զանգվածների մեծ կուտակումներից շատ հեռու գտնվող տարածամասերի՝ «դատարկ տարածության» համար։ Այս հարցը սկզբունքորեն լուծված է հարաբերականության ընդհանուր տեսությունում։
Գրկ. Эйнштейн A., Собр. Научных трудов, т. 1-4, М., 1965-67.
ՀԱՐԱԲԵՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՍԿԶԲՈՒՆՔ, փորձերի ամփոփումը հանդիսացող դրույթ, ըստ որի՝ բնության օրինաչափությունները ձևակերպող մաթեմատիկական հավասարումները բոլոր հաշվարկման համակարգերում պետք է նույնը լինեն։ Հաշվարկման իներցիալ համակարգերի դեպքում այն կոչվում է հարաբերականության հատուկ սկզբունք, դրա վրա է կառուցված հարաբերականության հատուկ տեսությունը։ Հաշվարկման կամայական համակարգի դեպքում այն կոչվում է հարաբերականության ընդհանուր սկզբունք և ընկած է հարաբերականության ընդհանուր տեսության հիմքում։
ՀԱՐԱԲԵՐԱՊԱՇՏՈՒԹՅՈՒՆ ռելյացիոնալիզմ, ռելյացիոնիզմ, փիլիսոփայական-իմացաբանական ըմբռնում, որը բացարձակացնում է իրերի հարաբերությունը։ Մանրամասն տես Ռելյաաիվիզմ հոդվածում։
ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆ, փիլիսոփայական հասկացություն, որն արտահայտում է երևույթների փոխկապակցության վերացարկված բնույթը։ Հ-յան հետազոտման կարևորությունը պայմանավորված է ոչ միայն իրի բաղկացուցիչ տարրերով, այլև դրանց փոխդասավորվածության բնույթով։ Հ-յան կարևոր դերի օրինակ է քիմ. իզոմերիայի երևույթը։ Հ-յան մասին հասկացությունը պատկանում է իրականության դիֆերենցման այն եղանակին, որը իրականության բոլոր երևույթները ստորաբաժանում է իրի, հատկության և Հ-յան։ Այս բաժանումը, սակայն, քարացած չէ. իրերը, հատկությունները և Հ-ները դիալեկտիկորեն փոխկապակցված են՝ դրանք ենթադրում են մեկը մյուսից և մեկը փոխվում է մյուսին։ Դրա հետ մեկտեղ իրերը մեկուսացված չեն մեկը մյուսից, այլ գոյություն ունեն Հ-ների համակարգում։ Իրերի հատկու֊
