Պոասդամ –9.8.1919, Ենա), գերմանացի կենսաբան: 1861-ից Ենայի համալսարա– նի համեմատական անատոմիայի և կեն– դանաբանության պրիվատ դոցենտ, 1862–1909-ը՝ պրոֆեսոր: Բնապատմա– կան մատերիալիզմի և Դարվինի էվոլյու– ցիոն ուսմունքի պաշտպանն էր ու տարա– ծողը: Դարվինի տեսակառաջացման տե– սության հիման վրա Հ. զարգացրել է կենդանի բնության առաջացման ու զար– գացման օրինաչափությունների մասին ուսմունքը: Հ. գտնում էր, որ ֆիւոգենեզի ճանաչման բանալին անհատի զարգաց– ման՝ օնտոգենեզի ուսումնասիրությունն է. որոնց կապը հիմնավորել է բիոգենե– աիկական օրենքով: «Տիեզերական առեղծ– վածներ» (1899) գրքում Հ. մերկացրել է կրոնա–իդեալիստական աշխարհայաց– քը և պաշտպանել բնության նկատմամբ մատերիալիստական հայացքներ: Հ. պաշ– տոնապես խզել է կապերը կրոնի և եկե– ղեցու հետ, սակայն շեղումներ է թույլ տվել մատերիալիզմից ու աթեիզմից, առաջարկել է պաշտոնական կրոնը փո– խարինել Բնության աստծու հավատով:
ՀԵԿՍՈԴ [< հուն. e|–վեց և (էչեկար)ող], էչեկարոնային չամւց 6 էլեկտրոդով՝ կա– թոդ, անոդ և 4 ցանց (2 կառավարող և 2 էկրանող): Հիմնականում կիրառվել է սուպերհետերոդինային ռադիոընդունի– չում, բարձր հաճախականության էլեկ– տրական տատանումները խառնելու հա– մար: Հետագայում փոխարինվել է ավելի կատարյալ էլեկտրոնային լամպով՝ հեւկ– ւոոդով:
ՀԵԿՏԱՐ [< հեկա(ո)… ելատ. area – ար, մակերես, որը հավասար է 100 մ2], մա– կերեսի միավորը չափերի մեարական հա– մակարգում. կիրառվում է հողամասերի չափման համար: Կրճատ նշանակվում է հա (միջազգային նշանակումը՝ Ha) 1 Հ. հավասար է 100 ւ/ երկարության կող ունե– ցող քառակուսու մակերեսին: 1tՀ.= = 100 ար= 10000 մ2:
ՀԵԿՏՈ… (< հուն. £h(xt6v – հարյուր), չափման միավորների հարյուրապատկու– մը ցույց տվող նախածանց: Ընդունվել է չափերի մետրական տասնորդական հա– մակարգի հաստատման ժամանակ: Կըր– ճատ նշանակվում է հ (միջազգային նշա– նակումը՝ հ): Դրվում է սկզբնական միա– վորի հետ միասին, օրինակ 1 հվւո (հեկ– տովատտ) = 100 վա, 1 կ (հեկտոլիտր)= = 100 V
ՀԵԿՏՈԳՐԱՖ (< հեկաո… և հուն, ypa- cpco – գրել), բնագրերի և պատկերազար– դումների բազմացման պարզագույն տպա– գրական սարք: Աշխատանքը հիմնված է սառած ժելատինի շերտի այն հատկու– թյան վրա, որ նա ձեռագրի թանաքը կամ մեքենագիր տեքստի ներկը իր վրա է վերցնում և ապա Փոխանցում թղթի՝ իրեն սեղմած թերթերին: Հ–ով ստանում են բնագրի մինչե 100 պատճեն:
ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԴԵՄՈԿՐԱՏՆԵՐ Ռու– սաստանում, հեղափոխական շարժ– ման ներկայացուցիչներ, գյուղացիական դեմոկրատիայի գաղափարախոսներ: Հե– ղափոխական–դեմոկրատական գաղափա– րախոսությունը սկզբնավորվել է XIX դ. 40-ական թթ. և հասարակական շարժման մեջ որոշիչ դարձել 60–70-ական թթ.: Սոցիալական կազմով Հ.. դ. հիմնականում ռազնոչինցիներ էին, թեպետ նրանց մեջ կային նաև ազնվականներ: Առաջին Հ. դ–ից էր Վ. Բեւինսկին: XIX դ. 50– 60-ական թթ. Հ. դ. Ն. Չեոնիշնսկու, Ն. Դոբրույուբովի, Ա. Գերցենի, Ն. Օգար– յովի և ուրիշների գլխավորությամբ «Սով– րեմեննիկ»-ւ («CoBpeMeHHHK») և ՀԿո– ւոկոթ–ի («Kojiokoji») էջերում պրոպա– գանդում էին իրենց գաղափարները: Հ. դ. գյուղացիական հեղափոխության գաղա– փարները զուգակցում էին ուտոպիական սոցիալիզմի գաղափարների հետ: Գյու– ղացիությունը դիտում էին որպես երկրի գլխավոր հեղափոխական ուժ, ենթադ– րում էին, որ Ռուսաստանը գյուղացիա– կան հեղափոխության ուղիով ճորտատի– րական իրավունքը վերացնելուց հետո, շրջանցելով կապիտալիզմը, գյուղացիա– կան համայնքի միջոցով, կանցնի սոցիա– լիզմին: Հ. դ. ստեղծեցին հեղափոխա– կան գաղտնի կազմակերպություններ՝ «Զհմչյա ի վոչյա» («3eMJia h bojih», 1860-ական թթ. և 1870-ական թթ.)» «Նա– րողնայա վոչյա» («HapoAHaa bojih») են: Վ. Ի. Լենինը Ա. Դերցենին, Վ.Բելինսկուն, Ն. Չեռնիշևսկուն և 70-ական քթ. հեղա– փոխականների փայլուն համաստեղու– թյունը կոչեց ռուս, ս–դ–ի նախակարա– պետներ: Հ. դ–ի գաղափարները բեղմնա– վոր ազդեցություն ունեցան Ռուսաստանի ժողովուրդների հասարակական գիտու– թյունների, գրականության և արվեստի զարգացման վրա (տես Նարոդնիկու– թյուն): Հայ իրականա թյան մեջ հե– ղափոխական–դեմոկրատական հոսան– քը հանդես եկավ և ձևավորվեց XIX դ. կեսին, ներքին և արտաքին կեղեքիչների դեմ հայ ժողովրդի մղած սոցիալական և ազգային–ազատագրական պայքարի պայ– մաններում: Նրա առաջացման և զարգաց– ման համար մեծ նշանակություն ՜ունեցան Արևմտյան Եվրոպայի և Ռուսաստանի ազատագրական շարժումները, հատկա– պես ռուս. Հ. դ. Ն. Չեռնիշևսկին, Ա. Դեր– ցենը և ուրիշներ: XIX դ. 50–60-ական թթ. հայ հասարակական մտքի ամենախոշոր և կենտրոնական դեմքը հեղափոխական–դե– մոկրատական ուղղության հիմնադիր Մի– քայել Նաչբանդյանն էր: Արևմտահայ դե– մոկրատիայի ներկայացուցիչներն էին Ս. Ոսկանյանը, Հ. Սփսճյանը, Ս. Թագվոր– յանը և ուրիշներ: 1850–1860-ական թթ. դեմոկրատական և լուսավորական շար– ժումը հայ ժողովրդի քաղ. և գաղափարա– կան հասունության արտահայտությունն էր, այն մեծ դեր կատարեց հայ ազա– տագրական պայքարի, հասարակական մտքի ու մշակույթի հետագա զարգացման գործում:
ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԶԳՈՆՈՒԹՅՈՒՆ, հե– ղափոխական դասակարգի և նրա քաղա– քական կուսակցության անդուլ ուշադրու– թյունը՝ առաջադիմական սոցիալական կարգերի հաստատման ու զարգացման դեմ հանդես եկող թշնամական ուժերի նկատմամբ: Հ. գ. յուրաքանչյուր կոմու– նիստական կուսակցության, յուրաքան– չյուր կոմունիստի, հեղաՓոխական մար– տիկի անհրաժեշտ հատկանիշն է: Սոցիա– լիզմի երկրներում Հ. զ. ծառայում է որպես զենք լրտեսների, դիվերսանտների և իմ– պերիալիզմի այլ գործակալների դեմ պայ– քարելու համար: ԱՍՀՄ–ում Հ. գ. սովե– տական հայրենասիրության դրսևորման ձևերից է: Սովետական Ռուսաստանի բան– վորների և գյուղացիների կողմից Հ. զ. ցուցաբերելու անհրաժեշտությունը բազ– միցս նշել է Վ. Ի. Լենինը: Հոկտեմբեր– յան սոցիալիստական մեծ հեղափոխու– թյան հաղթանակից հետո կոմունիստա– կան կուսակցությունը ժողովրդական զանգվածների Հ. զ. մոբիլիզացնում է իմպերիալիստների և հակահեղափոխա– կան տարրերի կողմից դավադրություն– ների ու խռովությունների դեմ պայքա– րելու համար: Քաղաքացիական կռիվնե– րի և օտարերկրյա ռազմ, ինտերվենցիայի (1918–20) ավարտից հետո, հիշեցնելով Հ. զ. ցուցաբերելու անհրաժեշտությունը, Վ. Ի. Լենինը ՌԿ(բ)Կ XI համագումարում (1922) ասել է. «…այսօր մեզ վրա չեն հարձակվում զենքը ձեռին, և, այնուամե– նայնիվ, կռիվը կապիտալիստական հա– սարակության դեմ հարյուր անգամ ավելի կատաղի և վտանգավոր է դարձել, որով– հետև մենք միշտ չէ, որ պարզ տեսնում ենք, թե որտե՝ղ է մեր թշնամին և ո՝վ է մեր բարեկամը» (Երկ., հ. 33, էջ 339): ՍՄԿԿ կանոնադրությունը կուսակցու– թյան բոլոր անդամներին պարտավորեց– նում է ցուցաբերել քաղ. զգոնություն, հիշեցնելով, որ Հ. զ. անհրաժեշտ է ամե– նուր և ամեն պարագայում:
ՀԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԻՐԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, դա– սակարգային հակասությունների և գոյու– թյուն ունեցող հասարակարգի դեմ ճընշ– ված դասակարգերի պայքարի այնպիսի հասունացում, որը սոցիալ–քաղաքական անհրաժեշտ պայմանների առկայության դեպքում կարող է վերածվել սոցիալական հեղափոխության: Վ. Ի. Լենինը բացա– հայտ ել է Հ. ի–յան հիմնական հատկանիշ– ները. 1. երբ «վերնախավերը» չեն կարո– ղանում հին ձևով կառավարել, առաջա– նում է տիրող դասակարգի քաղաքականու– թյան ճգնաժամ, որի հետևանքով պոռթ– կում են ճնշված դասակարգերի դժգոհու– թյունն ու վրդովմունքը: Հեղափոխության համար սովորաբար բավական չէ միայն «ստորին խավերի չուզելը», այլև պահանջ– վում է, որպեսզի, «վերին խավերն էլ չկա– րողանան» ապրել առաջվա պես: 2. Երբ ավելի է սաստկանում ճնշված դասակար– գերի կարիքն ու թշվառությունը: 3. Նշա– նակալիորեն բարձրանում է մասսաների քաղ. ակտիվությունը, մասսաներ, որոնք փոթորկահույզ ժամանակներում ճգնա– ժամի ողջ իրադրությամբ առաջ են քաշ– վում ինքնուրույն պատմական ելույթնե– րի (տես Լենին Վ. Ի., Երկ., հ. 21, էջ 262): Այս բոլորը վկայում են, որ երկիրը գտնվում է համազգային ճգնաժամի վի– ճակում, որ կոնֆլիկտ է առաջացել ար– տադրողական ուժերի և արտադրական հարաբերությունների միջև: Սակայն, օբ– յեկտիվ պայմանների հասունացումը կա– րող է վերածվել հեղափոխության, եթե դրան միանա սուբյեկտիվ գործոնը՝ հե– ղաՓոխական դասակարգի ունակությունն ու պատրաստակամոլթյունը տիրապետող դասակարգերից իշխանությունը խլելու, պատմական վերաՓոխումներ կատարելու
