Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/394

որոնք ճնշման տակ շարժվող ջրի էներ– գիան Փոխակերպում են պտտման մե– խանիկական էներգիայի (տես Հիդրավփ– կական տուրբին), որն էլ իր հերթին փո– խակերպվում է էլեկտրական էներգիայի (տես Հիդրոգեներատոր): ՏԷԿ–ի ճնշումն առաջանում է օգտագործվող հատվածում պատվարով (նկ. 1) կամ դերիվացիայով Նկ. 1.պատվարով գետի անկման համակենտրոնացման սխեմա. ՎԲ–վերին բիեֆ, ՍԲ–ստորին բիեֆ, ճբ– բրուտտո ճնշումը Նկ. 2. դ էրիվացիայով գետի անկ– մ ա ն համակենտրոնացման սխեմա. ՎԲ–վերին բիեֆ, UP––ստորին բիեֆ, ճ.բ–բրուտտո ճնշումը Նկ. 3. պատվարով U դերիվացիա– յով գետի անկման համակենտ– րոնացման խառը սխեմա. ՎԲ – ւ]Եբին բիեֆ, ՍԲ–ստորին բիեֆ, <1բ–բրուտտո ճնշումը (նկ. 2), կամ էլ թե" մեկով, թե՝ մյուսով (նկ. 3), գետի անկման համակենտրոնա– ցումով: ՏԷԿ–ի հիմնական էներգետիկա– կան սարքավորումները տեղադրվում են ՏԷԿ–ի շենքում, մեքենայական սրահում՝ հիդրոագրեգատները, օժանդակ սարքա– վորումները, ավտոմատ կառավարման և վերահսկման հարմարանքները, կառա– վարման կենտրոնական սրահում՝ օպե– րա տոր–դիսպետչերի վահանը կամ ՏԷԿ–ի ավտոօպերատորը: Տրանսֆորմատորա– յին ենթակայանը տեղադրվում է ինչպես ^ԷԿ–ի շենքում, այնպես էլ առանձին շեն– քերում կամ բացօդյա: Ըստ տեղակայված հզորության՝ ՏԷԿ–երը լինում են խոշոր (250 Մվտ–ի ց բարձր), միշին (մինչն 25 Մվւռ) և փոքր (մինչև 5 Մվա): ՀԷԿ–ի հզորությունը կախված է ջրի անկումից առաջացած ճնշումից, ջրի ծախսից և հիդ– րոագրեգատների օ. գ. գ–ից: Տարբերում են ՀԷԿ–երի աշխատանքի տարեկան, շա– բաթական և օրական կարգավորման ռե– ժիմներ: Ըստ ջրային ռեսուրսների օգտա– գործման սխեմայի և ճնշումների համա– կենտրոնացման, ՏԷԿ–երը լինում են՝ գե– տահունային, պատվարամերձ, դերիվա– ցիոն, պատվարա–դերիվացիոն, հիդրո– կուտակիչ և մակընթացային: Գետա– հուն ա յ ի ն և պատվարամերձ ՏԷԿ–երը կառուցում են հարթավայրային ջրառատ, լեռնային և հատկապես նեղ գետահովիտներ ունեցող լեռնային ջըր– հոսքերի վրա: Այս ՏԷԿ–երի համար բնո– րոշ են 30– 40 մ ճնշումները: XX համա– գումարի անվ. Վոլգայի ՀԷԿ–ը գետահու– նային տիպի առավել խոշոր կայաններից է: Դերիվացիոն ՏԷԿ–ում գետի անկման համակենտրոնացումը ստեղծ– վում է դերիվացիայի միջոցով: Այս ՀԷԿ–երը կառուցում են լեռնային պայման– ներում, գետի բնական մեծ թեքություննե– րի դեպքում: ՀԷԿ–երի շարքում հատուկ տեղ են գրավում հիդրոկուտակի– չային (ՏԿԷԿ) (ջրակուտակիչ) և մակ– ընթացային Էլեկտրակայանները (ՄԷԿ): ՀԿԷԿ–եր կառուցում են հզոր էներգահա– մակարգերում լարվածապահային բեռն– վածությունները ծածկելու համար: ՝՝տԿԷԿ–ի առանձնահատկությունը՝ կուտա– կել էներգիան, հիմնված է այն բանի վրա, որ էներգահամակարգում ջերմաէլեկտրա– կայանի նվազագույն բեռնվածքի ժամա– նակահատվածում էլեկտրաէներգիան օգ– տագործվում է ՏԿԷԿ–ի ագրեգատների կողմից, որոնք, պոմպային ռեժիմով աշ– խատելով, ջուրը ջրամբարից մղում են վերին կուտակման ավազան: Այս եղանա– կով կուտակված էներգիան լարվածա– պահային բեռնվածության ժամանակ վե– րադարձվում է էներգահամակարգ, որով ՏԿԷԿ–ը հարթում է ջերմաէլեկտրակայան– ների աշխատանքի ռեժիմը, բարելավում գեն հրացվող հզորությունների կազմու– թյունը, որն էլ հանգեցնում է վառելի– քի տնտեսմանը էներգահամակարգում: ՀԿԷԿ–ը տարբերվում է սովորական ՏԷԿ–ից նրանով, որ այն ընդունակ է գործելու և որպես պոմպակայան: Այս նպատակով ՏԿԷԿ–ը սարքավորվում է դարձունակ հիդրոմեքենաներով: Նկ. 4. Տաթեի հիդրոէլեկտրակայանի ընդհա– նուր տեսքը Նկ. 5. Քանաքեռի հիդրոէլեկտրակայանի ընդ– հանուր տեսքը Առանձին ՏԷԿ–եր կամ ^ԷԿ–երի կաս– կադներ, որպես կանոն, համակարգում աշխատում են կոնդենսացիոն էլեկտրա– կայանների , ջերմաէլեկտրակենտրոննե– րի, ատոմային էլեկտրակայանների, գա– զատուրբինային տեղակայանքների հետ համատեղ: Առաջին հիդրոէլեկտրական տեղակա– յանքները (հզորությունը ընդամենը մի քանի 100 վա) կառուցվել են Գերմանիա– յում և Անգլիայում (1876–81): Ռուսաս– տանում առաջին արդյունաբերական ՀԷԿ–ը (270 կվա հզորությամբ) գործարկ– վեց 1895–96-ին, Պետերբուրգում: Առաջին էլեկտրական լամպերը Տայաստանում վառվել են 1903-ին, Դիլիջանում: Աղ աո և գետից առբերվող ջրով պտտվող անիվը աշխատեցնում էր Փայտասղոցարանի շըր– ջանաձև սղոցը: Անվի մեխանիկական էներգիան հաղորդելով 10 կվա հզորու– թյան և 230 վ լարվածության հաստատուն ՀՍՄՀ հիդրոէլեկտրակայանների բաժինը հզորություննե– րի U էլեկտրաէներգիայի հաշվեկշոում 1913 1928 1935 1940 1953 1963 1966 1971 1977 էլեկտրակայանների սահմանված հզո– րությունը, Մվա ՏԷԿ–երի բաժինը հաշ– վեկշռում, % 3,16 70 7,0 100 29,0 100 113,1 100 391,1 100 771,5 80 1270,5 49 2075,3 37 2701,0 34 էլեկտրաէներգիայի արտադրությունը, մլն կվւո.ժ ՏԷԿ–երի բաժինը հաշ– վեկշռում, % 5,5 58 20,6 100 120,3 100 395,3 100 2028,3 100 2713,1 91 3606,1 36 7284,6 18 10011,4 12