ՀՅՈՒՐԱՆՈՑ, ավյալ բնակավայրը ժա– մանած քաղպքացիների ժամանակավոր բնակության շենք: Ավաոտուրիստների Հ. կոչվում է մ ո թ և լ (ավտոհյուրանոց): Առաշին Հ–ները ստեղծվել են Հին աշ– խարհի երկրներում, սովորաբար ուխտա– վայրերում, մայրուղիներին մոտիկ (իշե– վանաւոները, կարավանատները Արևել– քում, այդ թվում՝ Հայաստանում), խոշոր առևտրական կետերում: Կապիտալիզմի զարգացմանը զուգընթաց կազմավորվել է քաղաքային Հ–ի ժամանակակից տիպը, որպես կենտրոնական նախասրահի, մի– ջանցքների շուրջը դասավորված ննջա– րան–համարների, սպասասրահների, ռես– տորանի ու օժանդակ սպասարկման սեն– յակների համակարգ: ՍՍՀՄ–ում, 1950-ի վերջերից կառուցվել են հարմարավետ, բարձրորակ կահավորված ու սարքավոր– ված բազմաթիվ հյուրանոցներ (օրինակ, Մոսկվայում «Ռոսիա»-ն՝ 6000 տեղով): է Վենետիկի Մխիթարյանների դպրոցում, աշակերտել Ա. Բագրաաունուն: Մխիթար– յան միաբանության անդամ (1819-ից), 1846-ին՝ աբբահայր: Մինչև 1848-ը հայ– կաբանություն է դասավանդել Կ. Պոլսի և Վենետիկի Մխիթարյան վարժարաննե– րում: Թեև Հ–ի աբբահայրության շրջանի քաղ. ու պատերազմական իրադարձու– թյունները քանիցս սպառնացել են միա– բանության գոյությանը, նրան հաջողվել է դիվանագիտական նրբամտությամբ ան– վթար պահել այն: 1825–29-ին Հ–ի (եղբոր՝ է. ՀւոնրՎյոսլ– յանի հետ) թարգմանությամբ՛ ւույս է տեսել Շ. Ռոլենի «Հնախօսութիւն» 6- հատորանոց աշխատությունը, որով առա– ջին անգամ հայ ընթերցողին է ներկայաց– վել Հին Եգիպտոսի, Ասորեստանի, Բա– բելոնի, Մարաստանի, Պարսկաստանի, Հունաստանի և Մակեդոնիայի պատմու– թյունը: Թարգմանել է նաև Պ. Կոռնելի «Պոլիկտոս վկա Հայկազն» (1858), ժ. Ռա– սինի «Դոթողիա» (1862), Պ. Մետաստա– զիոյի «Թեմիստոկլես» (հրտ. «Բազմա– վեպ», H 4–6, 1886) չափածո ողբերգու– թյունները: Հ. գրել է կատակերգություն– ներ՝ «Հրիտակատար» («Բազմավեպ», 1856, N» 2), «Հնախոյզ» («Բազմավեպ», 1857, H 2): Գ/ւկ. Մխիթարյան հոբելյան, Վնտ., 1901. էշ 64-70, 221: Ս. Շաիկյան Երևանի «Դվին» հյուրանոցը (1379, ճարտ–ներ՝ Ս. Ալեքսանյան, է. Սաֆարյան, Ֆ. Հակոբ– յան) Սովետական Հայաստանում առաջին Հ–ները կառուցվել են 1926–32-ին. Երե– վանում՝ «Ինտուրիստ» (այժմ՝ «Երևան»), «Սևան» (երկուսն էլ՝ ճարտ. Ն. Բունիաթ– յան) և Լենինականում՝ «Լենինական» (ճարտ. Դ. Չիսլյան), հետագայում՝ նաև Կիրովականում, ՂաՓանում, Ալավեր– դիում, էջմիածնում և այլուր: 1950– 1970-ական թթ. կառուցվել են Երևանում՝ «Արմենիա» (ճարտ. Մ. Դրիգորյան), «Անի» (ճարտ–ներ՝ Ֆ. Դարբինյան, Ֆ. Հա– կոբյան, է. Սաֆարյան) և «Դվին» (ճարտ–ներ՝ Ա. Ալեքսանյան, Ֆ. Հակոբ– յան, է. Սաֆարյան), Լենինականում (ճարտ. Դ. Դազազյան), Դիլիջանում (ճարտ. Հ. Աչյան), Ստեփանավանում (ճարտ. Շ. Սահակյան), Իջևանում (ճարտ. Պ. Թումանյան), Արտաշատում (ճարտ. Ե. Մելիքյան) ևն: Գրկ. Տիգրանյան է. Ա., Հասարակա– կան շենքերի ճարտարապետական նախա– գծման հիմունքները, Ե., 1973: է. Տիգրանյան
ՀՅՈՒՐՄՅՈՒՏԼՅԱՆ (Հյուր մյուզ) Դևորգ (11.11.1797, Կ. Պոլիս - 11.4.1876, Վենե– տիկ), հայ թարգմանիչ, եկեղեցական, կրթական–մշակութային գործիչ: Սովորել է. Հյուրմյուզյան ՀՅՈհՐՄՅՈՒձՅԱՆ (Հյուրմյուզ) էդոաւրդ (22.1.1799, Կ. Պոլիս– 26.10.1876, Հռոմ), հայ բանաստեղծ, բանասեր–լեզվաբան, աստվածաբան, թարգմանիչ: Հայկ. կլա– սիցիզմի ներկայացուցիչ: Կրթությունն ստացել է Վենետիկում: Մխիթարյան միաբանության անդամ (1819-ից): 14 տարի միաբանության գործակալն էր Հռո– մում: Շուրջ 30 տարի ուսուցիչ, ապա վե– րակացու է եղել Հռոմի հայկ. վարժարա– նում: Նրա «Առձեռն ճարտասանութիւն» (1839) և «Առձեռն բանաստեղծութիւն» (1839) աշխատությունները հայ պոեզիայի և հռետորական խոսքի օրինաչափություն– ները բացահայտելու առաջին փորձերը եղան: «Բուրաստանք» չափածո գործում (1851), Վիրգիլիոսի «Մշակականք»-ի հե– տևությամբ, նկարագրել է Հայաստանի բուսական աշխարհը: Դրել է նաև երգ, ներբող, ուղերձ, մշակել Աստվածաշնչից վերցված դրվագներ, որոնց մի մասը տպա– գրվել է «Բազմավեպ»-ում (երբեմն Վրույր, Վրույր Որմզդանեան կեղծանուններով): Հ. մեծ դեր է խաղացել հայոց լեզուն (գրա– բարը) օտարամուծություններից մաքրե– լու գործում («Դուռն քերականութեան հայ– կազնեան լեզուի», 1833, «Քերականութիւն գործնական, քիչ ատենի մէջ շարադրու– թեան վարժելու համար», 1836 ևն): Հե– ղինակ է «Ցաւարտ տպագրութեան մեծի հայ բառագրոց» (1838), «Առձեռն դիցա– բանութիւն կամ Առասպելախառն վէպք…» (1840), «Մաղթանք չափաւ» (1843), «Առա– կացն գիրք երկեակ» (1865), «Ծաղկաքաղ քերթուածք» (1878) և այլ աշխատություն– ների: Ունի նաև տեսական–աստվածաբա– նական գործեր: Հ. թարգմանել է Վ. Ալ– ֆիերիի, Ա. Մանցոնիի, Պ. Մետաստազիո– յի, Պ. Վիրգիլիոսի, Վ. Մոնտի, ժ. Ռասի– նի ստեղծագործություններից: Երկ. Ի սուրբ վկայսն Սուքիասանս, Վնւո., 1833: Համառօտ քերականութիւն լատին բար– բաոոյ, Վնտ., 1839: Զբոսարան տօնից, այ– սինքն տօներու վրայ մտածականներ, Վնտ., 1874: Ս. Շաիկյան ՀՅՈհՐՔՅՈԻՐԿԻՆ, գյուղ Արևմտյան Հա– յաստանում, Վանի վիլայեթի Կառկառի գավառում: 1909-ին ուներ 15 ընտանիք հայ բնակիչ: Զբաղվում էին երկրագոր– ծությամբ և անասնապահությամբ: Բռնու– թյամբ տեղահանվել են 1915-ին, Մեծ եղեռնի ժամանակ: Նրանց մի մասը զոհ– վել է տարագրության ճանապարհին: Փրկվածները բնակություն են հաստատել տարբեր երկրներում: ՀՅՈհՔՈհՄեԹՈհԹՅՈՒՆ, օսմանյան սուլ– թանների քուրդ բեկերին, ցեղապետնե– րին սեփականատիրական իրավունքով շնորհած խոշոր կալվածք: Հ. ստացողներն ունեին զինվորական և վարչական ինք– նուրույնություն, կատարում էին ռազմա– ավատատիրական ծառայություն և իրենց զորքով մասնակցում սուլթանի ռազմար– շավներին: Նման ժառանգական տի– րակալության տարատեսակներից էին նաև օջաքլըքը, ղերեբեյությունը, յուրտ– լուկը ևն: XYII դ. թուրք պատմաբան–աշխարհա– գրագեա Քյաթիբ Չելեբին իր «Ջիհան– նյումա»-ում («Աշխարհի հայելի») Արև– մտյան Հայաստանում հիշատակում է Հաքյարիի, Ամադիեի, Սեհրանի, Խոշա– բի ևն Հ–ները: Ա. Փափազյան ՀՏՈհՔՍՈՍՆԵՐ, հյուկսոսներ, ասիական ցեղերի խումբ: Եգիպտերեն «Հ.» անունը, որն սկզբնապես նշանակել է «օտար թագավորներ» («հովիվների կա– ռավարիչներ», նաև «հովիվներ»), հետա– գայում տրվել է այդ ցեղերի ամբողջ խըմ– բին: Հ–ի էթնիկական բուն անունը հայտ– նի չէ: Դատելով Հ–ի մոտ նկատվող սե– մական և խուռիական անուններից, նը– րանց էթնիկական կազմը խայտաբղետ էր: Մ. թ. ա. մոտ 1700-ին Առաջավոր Ասիայի ց ներխուժել են Եգիպտոս, հաստատվել Ստորին Եգիպտոսում, հիմնել XV և XVI դինաստիաները և Ավարիս մայրաքաղա– քը: Հ. Եգիպտոսում ամենամեծ հզորու– թյան հասել են Հիան թագավորի ժամա– նակ (մ. թ. ա. XVII դ.): Նրանք առաջին անգամ Եգիպտոս ներմուծել են ձի և ան– վավոր փոխադրամիջոց, պարզեցրել եգիպտ. գիրը՝ ստեղծելով զուտ այբբենա– կան գիր: Մ. թ. ա. XVI դ. սկսվել է եգիպ– տացիների ազատագրական շարժումն ընդդեմ Հ–ի: Այդ պայքարն ավարտել է փարավոն Ցահմոս I (մ. թ. ա. 1584– 1559), որը գրավել է Ավարիսը: Հ–ի մնա– ցորդները նահանջել են Պաղեստին, և նը–
