հիվ հողեր ստացան ոչ միայն բնիկ գյու– ղացիները, այլն ՏՍՍՏ–ում ապաստան գտած տասնյակ հազարավոր գաղթական– ներ: 1928–29-ին ՏՍՍՏ–ում սկսվեց գյուղի սոցիալիստական վերակառուցումը՝ կո– լեկտիվացման ուղիով: Գրկ. Շ ա ո ո յ ա ն Գ. Վ.» Գյուղի ներքին հողաբաժանությունը Սովետական Հայաստա– նում (1921 – 1925 թթ.)» Ե., 1965: Տայ ժողովըր– դի պատմություն, հ. 7, Ե,, 1967: Ղազա– խեցյան Վ. Ն., Սովետական ՝՝Հայաստանի գյուղացիության պատմությունը 1920– 1929 թթ., Ե., 1975: Գ. Շառոյան
ՀՈՂԱՅԻՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔ, սովետական սո– ցիալիստական իրավունքի ճյուղ, որով կարգավորվում են հողային հարաբերու– թյունները ՍՍՏՄ–ում: Կոչված է ապահովե– լու հողի ռեալ օգտագործումը, հողօգտա– գործման արդյունավետության բարձրա– ցումը, հողօգտագործող սոցիալիստական կազմակերպությունների ու քաղաքացի– ների իրավունքների պաշտպանությունը, հողային հարաբերություններում օրինա– կանության ամրապնդումը: ՍՍՏՍ–ում Տ. ի–ի աղբյուրներն են՝ ՍՍՏՄ սահմանա?- դրությունը (միութենական հանրապետու– թյունների սահմանադրությունները), ՍՍՏ Միության և միութենական հանրապե– տությունների հողային օրենսդրության հիմունքները, միութենական հանրապե– տությունների հողային օրենսգրքերը, ՍՍՏՄ Մինիստրների խորհրդի, միութե– նական ինքնավար հանրապետություն– ների Մինիստրների խորհուրդների նոր– մատիվային ակտերը, տեղական սովետ– ների և գերատեսչությունների նորմատի– վային ակտերը: Որպես իրավունքի նոր– մերի ամբողջություն, Տ. ի. բաժանվում է ընդհանուր (հողի նկատմամբ պետության բացառիկ սեփականության իրավունք, հո– ղային ֆոնդի պետ. կառավարում, հող– օգտագործման իրավունք, հողային վա– րույթ) և հատուկ մասերի: Ընդհանուր մասը սահմանում է առանձին կատեգո– րիայի հողերի (գյուղատնտ. նշանակու– թյան, բնակավայրերի, արդյունաբերու– թյան, տրանսպորտի, առողջարանների, արգելանոցների և այլ ոչ գյուղատնտ, նշա– նակության հողեր, պետ. անտառային ֆոնդի, պետ. ջրային ֆոնդի, պետ. պա– հեստի հողեր) իրավական ռեժիմը: Տողի միասնական ֆոնդի պետ. կառավարման նպատակը հիմնականում հողի ռացիոնալ օգտագործման իրագործումն է: Միաժա– մանակ, նրա հիմքում դրվում է հողի տե– րիտորիալ կառավարման և հողի նկատ– մամբ պետության բացառիկ սեփականու– թյան իրավունքը: Պետ. կառավարման կարգով անց է կացվում հողի օգտագործ– ման պլանավորում, հողի բաշխում ու վե– րաբաշխում, հողաշինարարություն, հո– ղային կաղաաոր, հողի օգտագործման նկատմամբ պետ. վերահսկողություն, հո– ղային վեճերի լուծում: Տողօգտագործումը ՍՍՏՄ–ում լինում է հասարակական և անհատական: Անհա– տական հողօգտագործումը պահպանվում է որոշակի սոցիալ–տնտեսական պայման– ների հաղթահարման անհրաժեշտությամբ և ունի ժամանակավոր բնույթ: Սոցիալիս– տական կազմակերպություններին հողը հատկացվում է անհատույց, կոնկրետ նպատակով: Անաշխատ եկամուտներ ստա– նալու նպատակով հողի օգտագործումը խստորեն արգելվում է (ՏՍՍՏ հողային օրենսգիրք, հոդվածներ 8, 9, 18, 23): Տող– օգտագործման իրավունքը կարող է սահ– մանափակվել պետության, ինչպես նաև այլ հողօգտագործողների շահերից ելնե– լով: Գնահատելով հողը որպես արտա– դրության գլխավոր միջոց՝ սովետական պետությունը հատուկ ուշադրություն է դարձնում հողի իրավական ռեժիմի պաշտ– պանությանը: Տողային օրենսդրությունը խախտողների նկատմամբ սահմանվում է քրեական կամ վարչական պատասխա– նատվություն: Սոցիալիստական մյուս երկրներում հողային իրավահարաբերու– թյունները կարգավորվում են ՍՍՏՄ փոր– ձով՝ հաշվի առնելով կոնկրետ պատմա– կան պայմաններն ու ազգային առանձնա– հատկությունները: Օրինակ, ՄԺՏ–ում հողն ազգայնացվել է ամբողջովին, իսկ սոցիալիստական մյուս երկրներում՝ մաս– նակիորեն: Ա. Իսկոյան
ՀՈՂԱՅԻՆ ԿԱԴԱՍՏՐ (ֆրանս. cadastre- տվյալների ժողովածու, ցուցակ), հողի բնական, տնտեսական և իրավական վի– ճակի մասին հավաստի տվյալների ամ– բողջություն: ՍՍՏՄ–ում Տ. կ. անց է կաց– վում ՍՍՏ Միության և միութենական հանրապետությունների 1968-ի հողային օրենսդրության հիմունքներով (հոդված 46, ՏՍՍՏ հողային օրենսգիրք, հոդված 115): ՍՍՏՄ–ում սահմանված է հողի հաշ– վառման միասնական պետ. կարգ, որն ընդգրկում է հետևյալ տվյալները՝ հող– օգտագործման գրանցում, հողի քանակա– կան ու որակական հաշվառում, հողերի որակական գնահատում (բոնիտում) և բոլոր հողերի տնտ. գնահատում: Տ.կ–ի տվյալներն օգտագործվում են հողի ար– դյունավետ օգտագործման և պահպան– ման, ժողտնտեսության պլանավորման, գյուղատնտ. արտադրության արդյունա– վետ տեղաբաշխման և մասնագիտաց– ման, մելիորացման, ինչպես նաև հողօգ– տագործման հետ կապված այլ խնդիրներ լուծելու նպատակով: Տ. կ. անց է կացված նաև սոցիալիստական մյուս երկրներում: Րուրժ. երկրներում Տ. կ. օգտագործվում է հարկային քաղաքականությունն իրա– կանացնելու նպատակով: Ա, Իսկոյան
ՀՈՂԱՅԻՆ ՊԱՏՎԱՐ, տես Պատվար:
ՀՈՂԱՅԻՆ ՌԷՆՏԱ, հավեսաւ արդյունքի այն մասը, որ գյուղատնտեսության մեջ ստեղծում են անմիջական արտադրող– ները և յուրացնում հողի սեփականատե– րերը. հողասեփականության տնտեսա– կան իրացման ձև: Ծագել է հողասեփակա– նության առաջացման հետ և հասարակա– կան արտադրության զարգացման տար– բեր աստիճաններում դրսևորվել համա– պատասխան ձևերով: Ստրկատիրական հասարակարգում Տ. ռ. ստեղծվում էր ստրուկի, կիսազատ կամ ազատ գյուղա– ցու աշխատանքով: Ստրկատեր–հողատերը Տ. ռ–ի ձևով յուրացնում էր ամբողջ հավել– յալ արդյունքը և, նույնիսկ, անհրաժեշտի մի մասը: Ֆեոդալիզմի ժամանակ Տ. ռ. հանդես էր գալիս երեք հիմնական ձևե– րով՝ աշխատավճար, բնամթերային ու դրամական: Աշխատավճար Տ. ռ–ի դեպքում (տես Կոռ) ֆեոդալական կախ– յալ գյուղացին արտադրության սեփա– կան գործիքներով շաբաթվա որոշ օրեր անվճար աշխատում էր հողատիրոջ կալ– վածքում, իսկ մյուս օրերին՝ իր համար, իր հողաբաժնում: Աշխատանքի շահագործ– ման այս ձեը հիմնվում էր արտատնտեսա– կան հարկադրանքի վրա: Բնամթե– րային Տ. ո. հողի սեփականատիրոջը վճարվում էր մթերքով: Այս դեպքում, տնօրինելով իր ամբողջ աշխատաժամա– նակը, գյուղացին ստանում էր տնտ. մեծ ինքնուրույնություն և շահագրգռված էր աշխատանքում, չնայած այդ աշխատա– ժամանակի մի մասը, ինչպես անցյալում, հավելյալ արդյունքի ձևով պատկանում էր հողի սեփականատիրոջը: Ինչպես աշ– խատավճար Տ. ռ., բնամթերայինը ևս ներառնում էր ամբողջ հավելյալ աշխա– տանքը, որն անմիջական արտադրողն ստիպված էր անվճար տալ հողի սեփակա– նատիրոջը: Դրամական Տ. ռ. ֆեո– դալական ռենտայի վերջին ձևն էր և նշա– նավորում էր ապրանքադրամական հա– րաբերությունների զարգացման հետևան– քով ֆեոդալական տնտեսության քայքա– յումը: Դրամական ռենտան վճարելու հա– մար գյուղացին պետք է նախօրոք իրաց– ներ սեփական արտադրանքը, ազատ տնօ– րիներ իր ժամանակն ու հողաբաժինը: Ֆեոդալական Տ. ռ., բոլոր ձեերով, են– թադրում էր երկու դասակարգերի՝ կալ– վածատերերի ու կախյալ գյուղացիների առկայությունը: Դրամական ռենտայի զարգացմամբ նրանց իրավական հարա– բերությունները Փոխվում են. վերանում են հարկադրանքի ուղղակի ու բռնի ձևե– րը, հաստատվում պայմանագրային հա– րաբերություններ, հողաբաժին ունեցող նախկին կախյալ գյուղացին աստիճանա– բար դառնում է վարձակալ: Ռենտայի դրամական ձևը փոխարինվում է կապի– տալիստական Տ. ռ–ով, որի դեպքում հողի վարձակաչոլթյունը զուգորդվում է վար– ձու աշխատանքի կիրառման հետ: կապի– տալիստական Տ. ո. արտահայտում է ար– դեն երեք դասակարգերի՝ հողի սեփա– կանատերերի, կապիտալիստ–ձեռնար– կատերերի (վարձակալների) և գյու– ղատնտ. վարձու բանվորների հարաբերու– թյունները: Վերջինս աշխատավարձի ձևով ստանում է իր աշխատուժի արժեքը և ստեղծում հավեսաւ արժեք, որը բաշխ– վում է կապիտալիստ–վարձակալի ու հողի սեփականատիրոջ միջև: Ընդ որում, առա– ջինը յուրացնում է միջին շահույթը, երկ– րորդը՝ Տ. ռ.: Տողի սեփականատերը կա– րող է այն վարձակալության տալ կամ վաճառել կապիտալիստ–ձեոնարկատի– րոջը: Առաջին դեպքում նա ստանում է հողօգտագործման ամենամյա վարձը՝ որոշակի դրամագումար, որը հենց Տ. ռ. է, երկրորդ դեպքում՝ հողի գինը և զըրկ– վում սեփականությունից: Կապիտալիտո– ձեռնարկատիրոջ նպատակը վարձակա– լած կամ գնած հողամասի օգտագործման միջոցով (գյուղատնտ. արտադրության կազմակերպում, հանքարդյունահանում ևն) շահույթ կորզելն է: Եթե ձեռնարկա– տերը միաժամանակ հողի սեփականա– տերն է, ապա միջին շահույթից բացի յու– րացնում է նաև Տ. ռ.:
