Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/669

տությունը տարածվել է դեպի արլ. (Տրան– սիլվանիա) և հս. (Ալովակիա), XII դ. սկզբին միացվել են Հորվաթիան և Դալ– մաթիան: XIII դ. թագավորական իշխա– նությունը թուլացել է, որը հեշտացրել է թաթար–մոնղոլների ներխուժումը (1241– 1242) Հ.: XIII դ. վերջին – XIV դ. սկզբին Հ. բաժանվել է մի շարք ինքնուրույն քաղ. տիրույթների: Թագավոր Կարլոս I-ի ժա– մանակ (1308–42) ֆեոդալական երկպա– ռակությունները դադարել են, զարգացել են քաղաքները: Բայց նրա հաջորդների օրոք միջֆեոդալական հակասություննե– րը սրվել են: Ուժեղացել է թուրք, նվաճ– ման վտանգը: 1456-ին հունգ., լեհական և սերբական միացյալ ջոկատները, զորա– վար Ցանոշ Հունյադիի գլխավորությամբ, Բելգրադի մոտ հաղթել են թուրքերին: Մատյաշ Հունյադի թագավորի օրոք (1458–90) կենտրոնական իշխանությունն ամրապնդվել է, Հ–ին են կցվել Մորավիան, Սիլեզիան U Արևելյան Ավստրիան: XV դ. վերջին –XVI դ. սկզբին միջֆեոդալական պատերազմները վերսկսվել են, ուժեղա– ցել է կալվածատիրական ճնշումը, որը հանգեցրել է 1514-ի գյուղացիական պա– տերազմին՝ Դոժա Դյորդի գլխավորու– թյամբ: Մոխաչի մոտ թուրքերից կրած պարտությունից (1526) հետո Հ–ի միջին մասը ընկավ թուրք, լծի տակ, արմ. U հս. մասերը անձնական ունիայով միա– վորվեցին Ավստրիայի հետ, հունգ. նախ– կին տիրույթների մի մասն էլ անցավ Տրանսիլվանիա իշխանությանը: XVII դ. վերջին հունգ. հողերն անցան Հաբսբուրգ– ներին: 1703–11-ին Հ–ում տեղի ունեցավ ազգային–ազատագրական ապստամբու– թյուն՝ Ֆերենց II Ռակոցիի ղեկավարու– թյամբ, որն ավարտվեց անհաջողությամբ: Հ. մնաց Հաբսբուրգների տիրապետու– թյան տակ: XVIII դ. վերջից Հ–ի արտա– դրողական ուժերը զարգացան, սկզբնա– վորվեցին կապիտալիստական հարաբե– րությունները: 1848–49-ին տեղի ունե– ցավ բուրժ. հեղափոխություն (գլխավո– րում էին Լ. Կոշուտը, Շ.Պետեֆին,Մ. Տան– չիչը և ուրիշներ), որը ճնշվեց ցարական Ռուսաստանի աջակցությամբ (տես Հուն– գարական բուրժոական հեղափոխու– թյուն 1848–49): Չնայած պարտությանը, հեղափոխությունը, որի հետևանքով հիմ– նականում վերացվեցին ճորտատիրական հարաբերությունները, նպաստեց կապի– տալիզմի հետագա զարգացմանը: 1866-ի ավստրո–պրուսական պատերազմում կրած պարտությունից հստո Հաբսբուրգները, զիջելով Հ–ի տիրող դասակարգի պահանջ– ներին, ստեղծեցին (1867) Ավստրո–Հուն– գարական միասնական միապետություն (տես Ավստրո–Հունգարիա), որտեղ Հ., ինչպես և Ավստրիան, դիտվում էր պետու– թյան ինքնուրույն մաս: Հ–ի կազմի մեջ մտան, բացի բուն Հ–ից, նաև Սլավոնիան, Հորվաթիան, Տրանսիլվանիան: 1870– ական թթ. ուժեղացավ ավստ. և օտարերկ– րյա կապիտալի մուտքը Հ., առաջ եկավ խոշոր արդյունաբերություն, կազմավոր– վեց արդ. պրոլետարիատ, սկզբնավորվեց բանվորական շարժումը: 1890-ին հիմնա– դրվեց Հ–ի ս–դ. կուսակցությունը: 1914–18-ի առաջին համաշխարհային պատերազմում Ավստրո–Հունգարիան Գերմանիայի դաշնակիցն էր: Հ–ի կառա– վարող շրջանները պաշտպանում էին ավստրո–գերմանական իմպերիալիզմի զավթողական պլանները: Բոլոր կուսակ– ցությունները, այդ թվում ս–դ., վարում էին շովինիստական պրոպագանդա: Հոկ– տեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղա– փոխության հաղթանակը Ռուսաստանում և Ավստրո–Հունգարիայի պարտությունը պատերազմում խթանեցին հեղափոխական և ազգային–ազատագրական շարժումը Հ–ում: 1918-ի հոկտեմբերին սկսվեց ընդ– հանուր գործադուլ, որը վերաճեց բուր– ժուա–դեմոկրատական հեղափոխության: Իշխանության գլուխ անցավ բուրժուա– զիան: Նոյեմբ. 16-ին Հ. հռչակվեց հան– րապետություն: 1918-ի նոյեմբ. 24-ին հունգ. ինտերնացիոնալիստները (Հոկ– տեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղա– փոխությանը մասնակցած նախկին ռազ– մագերիներ) Բ. Կունի գլխավորությամբ, հեղափոխական սոցիալիստները և ձախ սոցիալ–դեմոկրատների մի խումբ ստեղ– ծեցին Հունգարիայի կոմունիստական կու– սակցությունը (ՀԿԿ): 1919-ի մարտի 21-ին հռչակվեց Հունգարական Սովետական Հանրապետությունը, որի տապալումից (1919-ի օգոստ.) հետո հաստատվեց Մ. Հորթիի ֆաշիստական բռնապետությունը, այն ճանաչեց Հ–ի ետպատերազմյան սահ– մանները որոշող Տրիանոնի հաշտության պայմանագիրը (1920), համաձայն որի ոչ հունգարաբնակ մարզերը անցան Չե– խոսլովակիային, Հարավսլավիային, Ռու– մինիային և Ավստրիային: Հորթիի կառա– վարությունը Իտալիայի, իսկ ավելի ուշ նաև ֆաշիստական Գերմանիայի հետ սերտ համագործակցությամբ վարում էր հակասովետական արտաքին քաղաքա– կանություն: 1939-ին Հ միացավ <Հակա~ կոէ/ինտերնյան պակտին*, իսկ 1940-ին՝ Բեռլինի պակտին (տես Բեուինի պակտ 1940): Մասնակցեց Չեխոսլովակիայի ան– դամահատմանը (1938–39)՝ ստանալով Ալովակիայի մի մասը, Անդրկարպատյան Ուկրաինան և Հյուսիսային Տրաեսիլվա– նիան: Որպես ֆաշիստական Գերմանիա– յի դաշնակից–արբանյակ մասնակցեց Հա– րավսլավիայի և ՍՍՀՄ–ի վրա հարձակում– ներին: 1944-ի մարտին գերմ. զորքերը օկուպացրին Հ.՝ երկրում հաստատելով Ֆ. Սաւաշիի տեռորիստական վարչա– կարգը: 1944-ի հոկտեմբերին սովետա– կան զորքերը մտան Հ., դեկտ. 22-ին Գե– բրեցենում կազմվեց Ազգային ժամանա– կավոր կառավարություն, որը պատերազմ հայտարարեց հխոլերյան Գերմանիային: 1945-ի ապրիլի 4-ին սովետական բանակն ավարտեց Հ–ի ազատագրումը: Համա– դեմոկրատական հեղափոխությունը վե– Ցակի տաճարի (1220–56) շքամուտքը