նիայի և այլ երկրների դիզայնով զբաղ– վող պետ. և հասարակական կազմակեր– պությունները 1957-ին միավորվել են արդ. դիզայնի կազմակերպությունների միջազ– գային խորհրդի (SCSID) կազմում: Կա– պիտալիստական երկրների Զ. գ–ին գործ– նականում բնորոշ է բարձր սպառողական հատկանիշներով արդ. կերտվածքների ստեղծումը: ՍՍՀՄ–ում Զ. գ–ի նախակարապետներ են եղել արվեստի գործիչները, ռուս, ին– ժեներական դպրոցի ներկայացուցիչներն ու ստեղծագործության տեսաբանները: 1917-ի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ժամանակակից Զ. գ–ի համար կարե– վոր ուղենիշ է եղել Վխուտեմասի (Համա– ռուսական գեղարվեստատեխ նիկական արվեստանոցներ) ստեղծումը: Ետպատե– րազմյան տարիներին Զ. գ. կիրառվել Է հիմնականում տրանսպորտային մեքենա– շինության հետ կապված արդ. ճյուղերում: Զ. գ–ի գծով առաջին մասնագիտացված կազմակերպությունը 1947-ին ստեղծված ՍՍՀՄ տրանսպորտային մեքենաշինու– թյան ճարտարապետական–գեղարվեստա– կան բյուրոն Էր, որը մարդատար նավերի, երկաթուղային վագոնների, տրոլեյբուս– ների ենի գեղարվեստա–կոնստրուկտորա– կան նախագծեր էր մշակում: Սովետական Զ. գ. մեծ առաջընթաց է ապրել 1960– 1970-ական թթ., երբ ստեղծվեցին Տեխնի– կական գեղագիտության համամիութենա– կան գիտահետազոտական ինստ–ն (BHHHT3) ու նրա մասնաճյուղերը (հայկ. ստեղծվել է 1963-ին, Երևանում), մի շարք գեղարվեստա–կոնստրուկտորական բյու– րոներ ու դրանց ստորաբաժանումներ արդ. ձեռնարկություններում, կոնստրուկ– տորական բյուրոներում, գիտահետազո– տական ինստ–ներում: 1965-ից BHHHT3^ Ձ. գ–ի կազմակերպությունների միջազգա– յին խորհրդի (SCSID) անդամ Է: Մյուս սոցիալիստական երկրներում Զ. գ. նույնպես լայնորեն կիրառվում Է կարևոր Ժողովրդա–տնաեսական խնդիր– ներ լուծելիս և պետության համագործակ– ցությամբ զարգանում է պլանաչափ: Պատկերազարդումը տես 656 – 657-րդ Էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակներ XXII-XXIII: Գրկ. Ochobm mctoahkh xyfloacecTBeHHoro KOHCTpyHpoBaHHH, M., 1970; ^Hacyp A.JI., XyaojKecTBeHHoe kohctp ynp oBaHHe b coijHa- JiHcraqecKHx cTpaHax, M., 1971; CoaoBbeB IO.B., XyfloacecTBeiffloe kohctpynpoBaHHe b CIIIA, «CIHA», 1972, 8; XyaoacecTBeHHoe kohctp ynpoBaHHe b CCCP. 1970–73, M., 1975.
ՁԵՎԱՎՌՐՄԱն ԱՐՎԵՍՏ, հարդար– ման արվեստ, դեկորատիվ արվես– տի բնագավառ, փողոցների, հրապարակ– ների, արտադրական տեղամասերի, ինչ– պես և ցուցափեղկերի, ժողովրդական տո– նահանդեսների, շքերթների ևն տոնական (այսինքն՝ ժամանակավոր) ձևավորումը: Օգտվելով ճարտ–յան, գեղանկարչության գրաֆիկայի, թատրոնի, կինոարվեստի և լուսատեխնիկայի արտահայտչամիջոց– ներից՝ Զ. ա. արվեստների համադրման առավել մասսայական նմուշներ ստեղծե– լու հնարավորություն է ընձեռում: Սովո– րաբար ունի ծրագրային դիդակտիկ–ագի– տացիոն բնույթ: Զ. ա. մոտ է բեմանկար– չությանը: Եթե թատրոնում դեկորներն ու այլ բաղադրիչներ ընկալվում են դրսից (դիտադահլիճից), ապա Զ. ա–ի դեպքում հանդիսատեսը գտնվում է բազմապլան տարածության (օրինակ, ցուցահանդեսի) ներսում կամ ինքն է դառնում գեղարվես– տորեն լուծված արարողության (շքերթ) մասնակիցը: Եթե մոնումենաաչ արվեսաը դարաշրջանի ոգին արտացոլում է առա– վել ընդհանրացված, ոչ անցողիկ կերպար– ներով և ստեղծվում «հավերժական» նյու– թերից (քար, մետաղ ևն), ապա Զ. ա. արագ, հաճախ սուր հրապարակախոսա– կան արձագանք է առօրյա կյանքի երե– վույթների նկատմամբ, ուր կերպարների պլակատային լակոնիզմը զուգորդված Է կիրառվող նյութերի թեթևությանը, կա– ռուցվածքների շարժունությանը, տարա– ծական և գունային լուծումների սրությա– նը: Ձ. ա. հայտնի է եղել հնուց, կրոնական ծիսակատարություններ, արևին, գարնանը նվիրված տոնահանդեսներ, շքերթներ՝ Հին Հունաստանում, հաղթահանդեսներ՝ Հին Հռոմում ևն: Միջին դարերում կառ– նավալներն ու կրոնական արարողություն– ները հաճախ վերածվել են ժող. գեղար– վեստական մշակույթի վառ արտահայ– տության: Ձևավորողի (գեղանկարիչ կամ ճարտարապետ) դերը մեծացել է Վերա– ծննդի շրջանում: XV–XVIII դդ. զարգա– նալով պատմական ոճերի (Վերածնունդ, մաներիզմ, բարոկկո) շրջանակներում Զ.ա. եղել է պալատական հանդեսների և հաղ– թահանդեսների կարևոր բաղադրամաս (Ռուսաստանում՝ Պետրոս I-ի շրջանում): Ֆրանս, մեծ հեղափոխության (ժ. Լ. Դա– վիդ և ուրիշներ) և Փարիզի կոմունայի տո– նահանդեսներում Զ. ա. ծառայել է որպես ժող. մասսաներին ուղղված քաղ. ագիտա– ցիայի միջոց: XX դ. Զ. ա–ում մեծացել Է տեխնիկայի դերը, դիտողի վրա ազդելու նպատակով օգտագործվում են կինոն, լուսանկարչությունը և ֆոտոմոնտաժը, լուսաշարժ կառուցվածքները: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում թանգարանա– յին և ցուցահանդեսային Էքսպոզիցիայի կատարելագործմանը: Կապիտալիստա– կան երկրներում Զ. ա. հիմնականում ռեկ– լամային և շահադիտական նպատակներ Է հետապնդում: Սովետական Զ. ա. սկզբնավորվել Է Հոկտեմբերյան հեղափոխության առաջին օրերին, նոր ձևամիջոցների որոնումներով ցուցադրվել են մասսաների հերոսական պաթոսը արտահայտող ստեղծագործու– թյուններ: Այդ շրջանի Զ. ա–ին, որը գա– ղափարապես կապված էր մոնումենաաւ պրոպագանդայի լենինյան պլանին, բնո– րոշ են դեկորատիվ–ծավալային հորին– վածքները (Ն. Ի. Ալտման), հրապարակ– ների, մայրուղիների, առանձին շենքերի (Վեսնին եղբայրներ, Մ. Վ. Դոբուժինսկի) ճարտարապետական–տարածական լու– ծումները, ինչպես և թեմատիկ գեղանկար– չական պաննոները (Մ. Վ. Դերասիմով, Բ. Մ. Կուստոդիև, Կ. Մ. Պետրով–Վոդկին): ՄՍՀՄ տնտ. հզորության և միջազգային հեղինակության աճի հետևանքով հատուկ նշանակություն է ձեռք բերել սոցիալիս– տական կարգերի հաջողությունները պրո– պագանդող ցուցահանդեսների ձևավորու– մը (Լ. Մ. Լիսիցկի, Ռ. Ռ. Կլիկս): Նկարիչ– ները (Մ. Ֆ. Լադուր, Վ. Ա. Մտենբերգ) իրենց գործուն մասնակցությունն են բե– րում շքերթների և ցույցերի ձևավորմանը: Զ. ա. մեծ տարածում է ունեցեւ Հին Հայաստանում: Ինչպես հեթանոսության շրջանում, այնպես էլ քրիստոնեություն ընդունելուց հետ ւ ամանորյա, կրոնական և պաշտամունքային ծեսերը, տոնահան– դեսները, հաղթահանդեսները ըստ միջա– վայրի ու բովանդակության ունեցել են համապատասխան գեղարվեստական ձե– վավորումներ: Վաղ, միջին և ուշ միջ– նադարում եկեղեցական և աշխարհիկ կառույցները ձևավորվել են զուսպ ու ճաշակով՝ օգտագործելով գեղանկարչա– կան, քանդակագործական, կիրառական արվեստների արտահայտչամիջոցները: Հատկապես ճոխ ձևավորում են ունեցել եկեղեցական արարողությունները, ավան– դույթ, որը պահպանվում է մեր օրերում: XIX դ. վերջին–XX դ. սկզբին Հայաս– տանում և հայաշատ կենտրոններում (Թիֆլիս, Բաքու, Կ. Պոլիս) տարածված են եղել ինչպես ազգային, այնպես Էլ եվրոպական ժամանակակից ձևավորման սկզբունքները: Հայաստանում սովետական կարգերի հաստատումից հետո մեծ վերելք է ապրել Զ. ա.: Սոցիալական մեծ վերափոխումներն ու ժող. մասսաների հայրենասիրական պաթոսը զուսպ և կառուցիկ ձևերով մարմ– նավորվել է քաղաքի տոնահանդեսների, մայիսմեկյան ցույցերի ձևավորումներում (տես նաև Հայկավռոսաա): 1960– 1970-ական թթ. գիտության, արդյունա– բերության, գյուղատնտեսության նվա– ճումները խթան են հանդիսացել գեղար– վեստական նոր ձևերի որոնմանը, հա– սարակական շենքերի, ռեստորանների, սրճարանների ինաերիերների ձևավոր– ման առաջավոր սկզբունքների իրակա– նացմանը: Սովետական Միությունում և արտասահմանում կազմակերպվող տո– նավաճառների և արդ. ցուցահանդեսների հայկ. տաղավարները ձևավորում են հայ արվեստագետները (Հ. Սիրավյան, Վ. Պետրոսյան և ուրիշներ): Պատկերազարդումը տես 656 –657-րդ Էջերի միջև՝ ևերդիրում, աղյուսակ XXIY: Գր կ . Xyfl03KHHK-0<i)Op MHTCJIb, [C6 . CT . ] , JI. , 1962; HcKyccTBO coBpeMeimoft 3iccno3imHH. BwcTaBKH. My3eii, M., (1965). Պ. Հայթայահ
ՅԵՎԱՓՈՒՈՒԹՏՈհՆ, մաթեմատիկայի հիմնական գաղափարներից: Զ. (X բազմու– թյունից Y բազմության մեջ) օրենք Է, որով X-ի յուրաքանչյուր տարրի համապատաս– խանության մեջ է դրվում Y-ի մեկ տարր: Այսպիսով, տրամաբանական տեսակե– տից, Զ. հասկացությունը համընկնում Է արաապ աակ երում (ֆունկցիա, օպերա– աոր) հասկացությունների հետ: Զ. տեր– մինը ավելի հաճախ օգտագործվում է երկ– րաչափության մեջ և ֆունկցիոնալ անա– լիզում, ընդ որում, հիմնականում այն դեպքում, երբ X=Y, իսկ համապատաս– խանությունը վւոխմիարժեք Է: Այդ դեպ– քում յուրաքանչյուր Զ. ունի հակադարձ, և եթե որպես երկու ձևափոխությունների արտադրյալ հասկանանք նրանց կոմպո– զիցիան, ապա Զ–ների բազմությունը դառ– նում է խումբ:
