Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/141

Այս էջը սրբագրված չէ

Որոշ մաթեմատիկական նշանների ստեղծման տարեթվերը և հեղինակները

Նշանը Իմաստը Ստեղծողը Ստեղծման տարեթիվը
անվերջություն Ջ. Վալիս 1655
բնական լոգարիթմների հիմքը Լ. Էյլեր 1736
շրջանագծի երկարության հարաբերությունը տրամագծին Ու. Ջոնս 1706
քառակուսի արմատ -ից Լ. Էյլեր 1777 (տպագրվել է 1794-ին)
միավոր վեկտորներ Ու. Համիլտոն 1853

հաստատուն կամ տրված մեծություններ
փոփոխական կամ անհայտ մեծություններ
Ռ. Դեկարտ 1637
հավասարություն Ռ. Ռեկորդ 1557

մեծ է
փոքր է
Տ. Հարիոտ 1631
համեմատելիություն Կ. Գաուս 1801
զուգահեռություն Ու. Օութրենդ 1677
ուղղահայացություն Պ. Էրիգոն 1634

գումարում
հանում
գերմանացի մաթեմատիկոսներ XV դ. վերջ
բազմապատկում Ու. Օութրենդ 1631
բազմապատկում Գ. Լայբնից 1698
բաժանում Գ. Լայբնից 1684
աստիճաններ Ռ. Դեկարտ
Ի. Նյուտոն
1637
1676
արմատներ Ք. Ռուդոլֆ
Ա. Ժիրար
1525
1629

լոգարիթմ Յո. Կեպլեր
Բ. Կավալիերի
1624
1632



սինուս
կոսինուս
տանգես
արկսինուս
Լ. Էյլեր
Լ. Էյլեր
Ժ. Լագրանժ
1748
1753
1772

հիպերբոլական սինուս
հիպերբոլական կոսինուս
Վ. Ռիկատի 1757
դիֆերենցյալ Գ. Լայբնից 1675 (տպագրվել է 1684-ին)
ինտեգրալ Գ. Լայբնից 1675 (տպագրվել է 1686-ին)
ածանցյալ Գ. Լայբնից 1675
ածանցյալ Ժ. Լագրանժ 1770, 1779
մասնական ածանցյալ Ա. Լեժանդր 1786
տարբերություն Լ. Էյլեր 1775
որոշյալ ինտեգրալ Ժ. Ֆուրիե 1819-22
գումար Լ. Էյլեր 1775
արտադրյալ Կ. Գաուս 1812
ֆակտորիալ Կ. Կրամպ 1808
մոդուլ Կ. Վայերշտրաս 1841


սահման Ս. Լյուիլյե
Ու. Համիլտոն
ուրիշ մաթեմատիկոսներ
1786
1853
XX դ. սկիզբ

ֆունկցիա Ի. Բեռնուլի
Լ. Էյլեր
1718
1734

երկուսից) ևն: Առաջին Մ. ն. եղել են թվերի գրառման նշանները՝ թվանշանները, որոնք, հավանաբար, ավելի վաղ ծագում ունեն, քան գրերը: Թվարկության առավել հին՝ բաբելոնական և եգիպտական համակարգերը ծագել են հազարամյակ մ. թ. ա.: Կամայական մեծությունների Մ. ն. ստեղծվեւ են Հունաստանում բավական ուշ (սկսած V-IV դդ. մ. թ. ա.): Հանրահաշվական նշանագրությունը երևան է եկել XIV-XVII դդ.: Հանրահաշվական բանաձևերի ստեղծման գործում մեծ ավանդ ունեն Ֆ. Վիետը և Ռ. Դեկարտը: Դիֆերենցիալ և ինտեգրալ հաշվի նշանագրությունը ստեղծել է Գ. Լայբնիցը: Ժամանակակից մաթեմատիկայի նշանագրության ստեղծման գործում մեծ դեր է խաղացել Լ. Էյլերը:
ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՊԱՊԻՐՈՒՍՆԵՐ, Հին Եգիպտոսի մաթեմատիկական գիտության հուշարձաններ, վերաբերում են Միջին թագավորության շրջանին (մոտ XXI դ. – մոտ XVIII դ. մ. թ. ա.): Առավել հայտնի են Ռինդի և Մոսկովյան պապիրուսները:
Ռինդի պապիրուսը (տիրոջ՝ եգիպտագետ Գ. Ռինդի (Rhind) անունով, գտնվում է Բրիտանական թանգարանում (Լոնդոն)) առաջին անգամ ուսումնասիրել և գերմաներեն հրատարակել է Ա. Այզենլորը 1877-ին (այս պապիրուսը հայտնի է նաև Ահմեսի պապիրուս անունով՝ կազմող և գրիչ Ահմեսի անունով): Ռինդի պապիրուսն ընդգրկում է կիրառական բնույթի 84 խնդիրների լուծումներ, որոնք վերաբերում են կոտորակների նկատմամբ գործողություններին, ուղղանկյան, եռանկյան, սեղանի և շրջանի մակերեսների հաշվարկներին (որպես վերջինիս մակերես ընդունվում է տրամագծի -ին հավասար կողմով քառակուսու մակերեսը), ուղղանկյուն զուգահեռանիստի և գւանի ծավալների հաշվարկներին, պարունակում է նաև համեմատական բաժանման, հացահատիկի և նրանից ստացվող հացի կամ գարեջրի քանակական հարաբերության վերաբերյալ խնդիրներ: 79-րդ խնդրի լուծումը հանգում է երկրաչափական պրոգրեսիայի գումարի հաշվարկի: Սակայն այս բոլոր խնդիրների լուծման համար չի տրվում որևէ ընդհանուր կանոն և չի արվում որևէ տեսական ընդհանրացում:
Մոսկովյան պապիրուսը (գտնվում է Ա. Ս. Պուշկինի անվ. կերպարվեստի թանգարանում (Մոսկվա)) ուսումնասիրել են ռուս եգիպտագետներ Բ. Ա. Տուրաևը (1917) և Վ. Վ. Ստրուվեն (1927), ամբողջությամբ հրատարակվել է գերմաներեն (1930): Պարունակում է 25 խնդիր՝ նույն տիպի, ինչ Ռինդի պապիրուսի խընդիրներն են: Առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում 10 և 14-րդ խնդիրները: Առաջինում հաշվվում է կիսագլանի (կամ, հնարավոր է, կիսագնդի) կողմնային մակերևույթը: Սա մաթեմատիկական գրականության մեջ կոր մակերևույթի մակերես հաշվելու առաջին օրինակն է: Երկրորդ խնդրի լուծումը հիմնված է քառակուսի հիմքով հատած բուրգի ծավալի ճշգրիտ բանաձևի վրա: Մ. պ–ի ուսումնասիրությունը հնարավորություն է ընձեռում պատկերացում կազմելու Հին Եգիպտոսի մաթ. գիտելիքների մակարդակի մասին: Տես նաև Եգիպտոս Հին, Տեխնիկան և գիտությունը բաժինը:
ՄԱԹԵՄԱՏԻԿԱԿԱՆ ՍՊԱՍՈՒՄ, պատահական մեծության կարևոր թվային բնութագրիչներից: բաշխման ֆունկցիա ունեցող պատահական մեծության Մ. ս. է կոչվում

ինտեգրալը, եթե այն բացարձակ զուգամետ է: Դիսկրետ և անընդհատ պատահական մեծությունների Մ. ս–ներն են համապատասխանաբար՝