Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/215

(հետագայում՝ Մանազկերտ) կենտրոնով: Ըստ ավանդության, Մ. կոչվել են Հայկ Նահապետի որդի Մանավազ նախնու անունով: 330-ական թթ. Մ. անհաշտ կռիվներ են մղել իրենց ազգակից իշխանական տոհմերի՝ Բզևունիների ու Որդունիների դեմ: Չկարողանալով հաշտեցնել կռվող կողմերին՝ Խոսրով Բ Կոտակ թագավորի հրամանով սպարապետ Վաչե Մամիկոնյանը ոչնչացրել է նրանց և բռնագրավել տիրույթները: Հարք գավառը տրվել է Աղբիանոսյանների եպիսկոպոսական տոհմին:Ռ. Մաթևոսյան ՄԱՆԱՐՅԱՆ Արման Քրիստափորի (ծն. 15.12.1929, Թեհրան), հայ սովետական կինոռեժիսոր: ՀՍՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1975): 1946-ին ներգաղթել է Սովետական Հայաստան: 1954-ին ավարտել է Երևանի Կոմիտասի անվ. կոնսերվատորիան: 1962-ին ավարտել է Համամիութենական կինոինստ–ը (Մոսկվա): Նույն թվականից աշխատում է «Հայֆիլմ» կինոստուդիայում: Նկարահանել է «Տժվժիկ» (1961, ըստ Ատրպետի), «Կարինե» (1967, ըստ Տ. Չուխաճյանի «Լեբլեբիջի» օպերետի), «Մորգանի խնամին» (1969, ըստ Շիրվանզադեի, Երևանի հեռուստաստուդիա), «Հեղնար աղբյուր» (1970, ըստ Մ. Արմենի), «Վերադարձ» (1972), «Սպիտակ ափ» (1975), «Եվս հինգ օր» (1979) գեղարվեստական ֆիլմերը, ինչպես և «Բյուրականի աստղադիտարանը» (1965) վավերագրական ժապավենը:Է. Մանուկյան ՄԱՆԳԱԼԻՑՅԱՆ ԽՈԶԵՐԻ ՑԵՂ, մանգալից, ճարպատու խոզերի ցեղ: Ստացվել է Բալկանյան թերակղզում, տեղական և ասիական խոզերի տրամախաչումից: Ռուսաստան ներմուծվել է Հունգարիայից և Ռումինիայից: Ցեղի խոզերը խոշոր չեն և ունեն ամուր մարմնակազմվածք: Հասակավոր վարազների կենդանի զանգվածը՝ 160-180, իսկ մերուններինը՝ 120-150 կգ է: Պտղատվությունը՝ 6-8 խոճկոր: Սեռահասուն են դառնում 11-13 ամսականում: Դիմացկուն են, խտացրած կերերի սահմանափակ քանակով կարող են բտվել, լավ են օգտագործում արոտը: Տարածված է Ռումինիայում, Հունգարիայում (լավագույն մանգալիցը հունգարականն է), Հարավսլավիայում, Չեխոսլովակիայում, ոչ մեծ գլխաքանակով՝ նաև Արևմտյան Ուկրաինայում և Անդրկովկասում: ՀՍՍՀ ներմուծվել է 1948-ին: Օգտագործվել է անտառալեռնային շրջանների տեղական խոզերի բարելավման համար (Շամշադինի շրջանում տեղական խոզերի տրամախաչումից ստացվել է խոզերի նոր խումբ): Ներկայումս բոլոր երկրներում մանգալիցի գլխաքանակը պակասել է և փոխարինվել բարձր մթերատու ցեղերով:Գ. Տողանյան ՄԱՆԳԱՆ (Manganum) (< հուն. μαγγανεύω — խաբում եմ), $Mn$, տարրերի պարբերական համակարգի IV պարբերության, VII խմբի քիմիական տարր, կարգահամարը՝ 25, ատոմական զանգվածը՝ 54, 9380: $d$ տարր է, ատոմի արտաքին թաղանթի էլեկտրոնային կառուցվածքն է $3d^{5}4S^{2}$: Բնական Մ. բաղկացած է մեկ կայուն իզոտոպից՝ ${}_{}^{55}{\textrm {Mn}}$: Արհեստականորեն ստացվել են 50-56 զանգվածի թվերով ռադիոակտիվ իզոտոպներ, որոնցից կարևոր են ${}_{}^{54}{\textrm {Mn}}(T1/2=2,9$ օր) և ${}_{}^{56}{\textrm {Mn}}(T1/2=2,576$ ժամ): Պարունակությամբ երկրակեղևում 11-րդ տարրն է (0,1%), ուր ազատ վիճակում չի հանդիպում: Տարածված բազմաթիվ միներալներից կարևոր են պիրոլյուզիտը, մանգանիտը, գաուսմանիտը ևն: Վերականգնող միջավայրում Մ. եռանդուն միգրացվում է կենսոլորտում և թթու ջրերում: Օքսիդացնող միջավայրում քիչ շարժուն է: Հողում, լճերում, ճահիճներում առաջացնում է երկաթմանգանային կուտակումներ (խոշոր կուտակումներ են հայտնաբերվել օվկիանոսների հատակում՝ 358 մլրդ տ): Բուսական և կենդանական օրգանիզմների մշտական բաղադրամասն է: Մ. են պարունակում շեկ մրջյունները, որոշ մանրէներ և ջրիմուռներ, մարդու օրգանիզմում՝ լյարդը, կմախքը և վահանաձև գեղձը: Մ. ակտիվացնում է որոշ ֆերմենտներ, մասնակցում ֆոտոսինթեզին, շնչառությանը, նուկլեինաթթուների կենսասինթեզին, ուժեղացնում ինսուլինի և այլ հորմոնների ազդեցությունը, խթանում արյունաստեղծումը: Մ–ի միներալները հայտնի են վաղուց, հռոմեացի Պլինիոս Ավագը (23-79) հիշատակել է հեղուկ ապակին գունագրկող սև քարի ($MnO_{2}$)մասին: Վերջինս՝ պիրոլյուզիտը, համարում էին երկաթի միացություն, մագնետիտի տարատեսակ: Քանի որ դրանից երկաթ չէր ստացվում, անվանեցին Մ. (XVI-ΧVΙΙ դդ.): Մետաղական Մ. առաջինն ստացել է շվեդ գիտնական Յու. Գանը (1774):
Մ. սպիտակ, արծաթափայլ, փխրուն մետաղ է, հալ. ջերմաստիճանը՝ 1245°C, եռմանը՝ 2150°C, խտությունը՝ 7200-7400 կգ/մ³, առաջացնում է 4 պոլիմորֆ ձևափոխություն: Քիմիապես ակտիվ է, միացություններում ցուցաբերում է +2-ից +7 օքսիդացման աստիճաններ: Տաքացնելիս միանում է ոչ մետաղներին, թթվածնի հետ առաջացնում է օքսիդների խառնուրդներ, ծծմբի հետ՝ սուլֆիդներ ($MnS,MnS_{2}$), ազոտի հետ՝ նիտրիդներ ($Mn_{3}N,MnN_{2},Mn_{3}N_{2}$), ածխածնի հետ՝ կարբիդներ ($Mn_{23}C_{6},Mn_{7}C_{3},Mn_{3}C_{6}$), ֆոսֆորի հետ՝ ֆոսֆիդներ ($Mn_{2}P,MnP$): Մ–ի (II) օքսիդը՝ $MnO$, մոխրականաչ փոշի է, ջրում և ալկալիներում չի լուծվում: Լուծվում է թթուներում: Օդում օքսիդանում է: Նրա հիդրատը՝ $Mn(OH)_{2}$-ը, սպիտակ նստվածք է, օդում օքսիդանում է և դառնում գորշագույն: Թույլ հիմք է, աղերը բաց վարդագույն են: $Mn_{2}O_{3}$ սև, ամորֆ փոշի է, բնության մեջ առաջացնում է բրաունիտ միներալը: Մ–ի միացություններից ամենակայունը երկօքսիդն է $MnO_{2}$, որը ջրում անլուծելի, սև փոշի է: Ռեակցիաներում օքսիդիչ է ($H_{2}O_{2}$-ի, $HCl$-ի ևնի հետ) կամ վերականգնիչ ($KNO_{3}$-ի, $KClO_{3}$-ի հետ միահալելիս): Նրա հիդրատը՝ $Mn(OH)_{4}$-ը գորշագույն նստվածք է, լուծվում է ալկալիներում և ուժեղ թթուներում (ամֆոտեր է): $Mn(VI)$ պարունակող մանգանական թթուն՝ $H_{2}MnO_{4}$, գոյություն ունի միայն լուծույթներում, աղերը՝ մանգանատները, ավելի կայուն են (լուծույթներում մուգ կանաչ են): $Mn(VII)$ պարունակող միացություններ են գերմանգանական թթուն՝ ($HMnO_{4}$), նրա անհիդրիդը՝ $Mn_{2}O_{7}$, և պերմանգանատները: Մ. ստանում է էլեկտրաթերմիայի կամ ալյումինաթերմիայի եղանակով: Վերջին դեպքում $MnO_{2}$-ը նախօրոք մասնակի քայքայում են շիկացնելով: Մաքուր Մ. ստանում են $MnSO_{4}$-ի լուծույթի էլեկտրոլիզով (Ռ. Ագլաձե, 1939) կամ հանքանյութը քլորացնելով և ստացված քլորիդները վերականգնելով: Մ. հիմնականում օգտագործվում է սև մետալուրգիայում. արտադրվող յուրաքանչյուր տոննա պողպատի համար ծախսվում է 8-9 կգ Մ.: Սովորաբար օգտագործում են ֆեռոմանգանական համաձուլվածքը (70-80% Մ.), որն ստանում են դոմնային վառարանում: Քիչ լեգիրացված կառուցվածքային և ռելսային պողպատը պարունակում է 0,9-1,6%, բարձր լեգիրացվածը (մաշվածադիմացկուն)՝ 15% Մ.: ՍՍՀՄ–ում արտադրվում է նիկել չպարունակող, չժանգոտվող պողպատ (15% $Mn$ և 14% $Cr$): Մեխանիկական և քիմ. կայունությամբ աչքի են ընկնում Մ–ի համաձուլվածքները պղնձի հետ: Մ. ալյումինի, մագնեզիումի համաձուլվածքների մշտական բաղադրիչն է: Մ–ի միացություններն օգտագործվում են ապակու, խեցեղենի, ներկարարական, տպագրական արդյունաբերություններում, գալվանական էլեմենտներ պատրաստելու համար, գյուղատնտեսության և բժշկության մեջ: Լ. Գրիգորյան ՄԱՆԳԱՆԻ ՀԱՆՔԱՔԱՐ, բնական միներալային առաջացումներ, որոնց մեջ մանգանի պարունակությունը բավարար է այդ մետաղի և նրա միացությունների տնտեսապես շահավետ կորզման համար: Կարևորագույն հանք կազմող միներալներն են. պիրոլյուզիտը՝ $MnO_{2}$(63,2% $Mn$), պսիլոմելանը՝ $m\cdot MnO\cdot MnO_{2}\cdot nH_{2}O$(45-60% $Mn$), մանգանիտը՝ $MnO_{2}\cdot Mn(OH)_{2}$(62,5% $Mn$), վերնադիտը՝ $MnO_{2}\cdot H_{2}O$(44-52% $Mn$), բրաունիտը՝ $Mn_{2}O_{3}$(69,5% $Mn$), ոոդոնիտը՝ $(Mn,Ca)(Si_{2}O_{9})$(32-41% $Mn$) ևն: Մ. հ–ում գրեթե միշտ առկա են երկաթի միներալներ: Ըստ ծագման առավել մեծ նշանակություն ունեն նստվածքային հանքավայրերը: Դրանք ներկայացված են հին ծովերի կամ լճերի ավազաններում ձևավորված շերտավոր և ոսպնյակաձև կուտակներով (ՍՍՀՄ–ում՝ Նիկոպոլի, Ճիաթուրի, արտասահմանում՝ Մարոկկոյի հանքավայրերը): Մետամորֆային հանքավայրերն առաջանում են Երկրի ընդերքում նստվածքային հանքավայրերի փոփոխության հաշվփև՝ բարձր ջերմաստիճանի և ճնշման ազդեցությամբ (Արևմտյան Սիբիր, Կենտրոնական Ղազախստան): Հողմահարման հանքավայրերը կազմված են հզոր հին և ժամանակակից հողմահարման