Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/477

ՄԵՏԱՂԱՕՊՏԻԿԱ 477

ՄԵՏԱՂԱՅԻՆ ՕԳՏԱԿԱՐ ՀԱՆԱԾՈՆԵՐ, մեկ կամ մի քանի մետաղներ պարունակող հանքանյութերի բնական կուտակումներ, որոնց մշակումից տնտեսապես շահավետ եղանակով հնարավոր է մետաղ ստանալ։ Մ․ օ․ հ–ի հանքանյութերը արդյունաբերության մեջ օգտագործման բնագավառներով ստորաբաժանվում են հետևյալ խմբերի՝ 1․ սև մետաղներ՝ երկաթ, մանգան, քրոմ, 2․ հազվագյուտ մետաղներ՝ տիտան, վանադիում, նիկել, կոբալտ, մոլիբդեն, վոլֆրամ, անագ, բիսմութ, մկնդեղ, ծարիր, սնդիկ, 3․ գունավոր մետաղներ՝ պղինձ, կապար, ցինկ, ալյումին, մագնեզիում (վերջին երկուսը հաճախ միավորվում են թեթև մետաղների խմբում), 4․ ազնիվ մետաղներ՝ արծաթ, ոսկի, պլատին և պլատինի խմբի մետաղներ՝ պալադիում, օսմիում, իրիդիում, ռոդիում, ռութենիում, 5․ ռադիոակտիվ մետաղներ՝ ուրան, թորիում, ռադիում, 6․ ցրված և հազվագյուտ հողային մետաղներ։ Մ․օ․ հ–ի հանքավայրերն ըստ առաջացման պայմանների լինում են՝ 1․ խորքային՝ մագմատիկ և ետմագմատիկ (պեգմատիտային, կոնտակտային կամ սկառնային, հիդրոթերմալ), 2․ մակերեսային՝ հողմահարման ու նստվածքային, և 3․ մետամորֆային։ Բուն մագմատիկ պայմաններում (մագմատիկ հալոցքի բյուրեղացման հետևանքով) առաջանում են երկաթաքարի (գաբբրոներում և պիրոքսենիտներում), քրոմի (սերպենտինիտներում), բնածին պլատինի (դունիտներում) հանքանյութերը։ Ետմագմատիկ հանքանյութերն առաջանում են մագմայից անջատվող հանքաբեր գազանման լուծույթներից։ Երկրի մակերեսային պայմաններում հողմահարման պրոցեսների հետևանքով կարող են առաջանալ օգտակար հանածոների հետևյալ տիպերի կուտակումներ՝ 1․ «գլխարկներ» սուլֆիդային հանքավայրերում, 2․ «հողմահարման կեղև» ապարներում, 3․ ինֆիլտրացիոն հանքավայրեր և 4․ էլյուվիալ ու դելյուվիալ կուտակումներ։ Կարևոր նշանակություն ունեն պղնձի, ոսկու, մանգանի, երկաթի, նիկելի և այլ մետաղների հանքանյութերը։ Նստվածքային հանքանյութերն առաջանում են ջրային ավազանների հատակին, ձևավորելով երկաթի, մանգանի, ալյումինի, պղնձի արդ․ կուտակումներ։ Մետամորֆային հանքանյութերը առաջացնում են երկաթի, մանգանի, ոսկու հսկայական հանքավայրեր։ Մ․ օ․ հ–ից յուրաքանչյուրի համար բացահայտված են որոշակի ծագումնային պայմաններ, որոնց դեպքում բնական պրոցեսների շնորհիվ այն առաջացնում է զգալի կուտակումներ, ինչպես նաև հանքավայրերի տիպեր, որոնք ունեն առավել արդ․ նշանակություն։
ՄԵՏԱՂԱՉԱՓԱԿԱՆ ՀԱՆՈՒՅԹ, լիթոերկրաքիմիական հանույթ, օգտակար հանածոների որոնման կարևորագույն երկրաքիմիական մեթոդ, հիմնված է ապարների և նրանց հողմահարման արգասիքների քիմիական կազմի պլանաչափ հետազոտության վրա։ Մ․ հ․ հնարավորություն է ընձեռում բացահայտել օգտակար հանածոյի անտեսանելի հատկանիշները որոշակի ցանցով վերցված նմուշների գերզգայուն (օրինակ, սպեկտրալ) էքսպրես վերլուծության միջոցով։ Դրա հետևանքով հայտնաբերվում են լիթոերկրաքիմիական անոմալիաներ՝ օգտակար հանածոյի արժեքավոր կամ ուղեկցող տարրերի բարձր (սակավ՝ ցածր) պարունակություններ։ Այդ անոմալիաների մեջ երկրաբանաորոնողական նշանակություն ունեն երկրորդային (հիպերգեն) հոսքերն ու ցրման պսակները, որոնք առաջանում են հողմահարման կեղևում հանքային տարրերի միգրացման շնորհիվ, և հանքավայրերի առաջնային, մասնավորապես ներծին, պսակները, որոնք ձևավորվում են հանքառաջացման պրոցեսում։ Մանրազնին ուսումնասիրությունից հետո, բարենպաստ երկրաբանական գնահատման դեպքում, լիթոերկրաքիմիական անոմալիայի զոնայում տրվում են հանքափորվածքներ կամ հորատանցքեր օգտակար հանածոյի բացման և հետագա արդ․ գնահատման համար։ Մ․ հ․ իրականացվում է երկրաբանահետախուզական աշխատանքների բոլոր փուլերում։ Այն սովորաբար զուգակցվում է նույն կամ մոտ մասշտաբի երկրաբանական և երկրաֆիզիկական հանույթների հետ։ Մ․ հ–ի տվյալներով կազմվում են քարտեզներ, կտրվածքներ, գրաֆիկներ, որոնց վրա, հաշվի առնելով տեղական երկրաքիմիական ֆոնի (Сф) վիճակագրական պարամետրերը և հանքահսկող ստրուկտուրաների ուղղությունը, առանձնացվում են լիթոերկրաքիմիական անոմալիաներ։ Մ․ հ–ի օգնությամբ ՍՍՀՄ–ում և արտասահմանում հայտնաբերվել են գունավոր և հազվագյուտ մետաղների բազմաթիվ հանքավայրեր։
ՄԵՏԱՂԱՊԱՏՈՒՄ, 1․ Մ․ փոշիացումով՝ փոշիացված մետաղի շերտով տարբեր նյութերից պատրաստված շինվածքների պատում։ Մետաղը փոշիացվում է հալած վիճակում՝ հատուկ սարքերով։ Կիրառվում է դեկորատիվ նպատակով (մետաղե, փայտե և այլ շինվածքների Մ․), մետաղե շինվածքի մակերևույթների արատները շտկելու, մաշակայունությունը և կոռոզիակայունությունը բարձրացնելու համար։ 2․ Դիֆուզիոն Մ․՝ դիֆուզիայի եղանակով զանազան տարրերով (առավելապես մետաղներով) մետաղե շինվածքների մակերևութային շերտերի հագեցում։ Կատարվում է բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում։ Հիմնական նպատակն է շինվածքի կրակահեստության, կոռոզիակայունության, թթվահեստության, կարծրության և մաշակայունության բարձրացումը։
ՄԵՏԱՂԱՓՈՐՁԱԿԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ, մետաղհարգորոշման արվեստ, ոսկերչական իրերում, գալվանական ծածկույթներում, համաձուլվածքներում, հանքանյութերում, թափոններում և այլ նյութերում մետաղների (առավելապես ազնիվ) քանակական պարունակությունը որոշելու եղանակ։ Հայտնի էր դեռևս Հին Եգիպտոսում (մ․ թ․ ա․ 2000 թ․), ավելի ուշ՝ Բաբելոնում, Հունաստանում, Հռոմում և օգտագործվում էր ոսկու պարունակությունը հանքաքարերում որոշելու նպատակով։ Ռուսաստանում լայնորեն կիրառվել է Պետրոս Մեծի օրոք։ Մ․ վ–յան եղանակները ճշգրիտ են և օգտագործվում են արբիտրաժային նպատակներով, ինչպես նաև այլ մեթոդներով ստացված տվյալները ստուգելու համար։ Մ․ վ–յան տվյալներն ունեն իրավական ուժ։ Կարելի է որոշել, օրինակ, ոսկու պարունակությունը հանքաքարերում, եթե այն 0,05-0,1 գ/տ–ից փոքր չէ։ Մ․ վ․ իրականացնում են հրամետալուրգիական և քիմիական եղանակներով։ Հրամետալուրգիական եղանակներ են տիգելային (հալքանոթային) և շերբերային հալումը, ինչպես նաև կուպելացումը՝ բաժանող հնոցներում։ Մ․ վ–ի մեթոդները կիրառվում են, եթե ազնիվ մետաղի պարունակությունը 10^-1–10^-2 գ/տ է։ Մյուս դեպքերում օգտագործվում են քիմ․ եղանակները։ Ոսկերչական իրերի հարգը որոշելու համար օգտագործվում է հարգորոշման արագընթաց, իրի ամբողջականությունը չխախտող եղանակը։Ա․ Քանքանյան ՄԵՏԱՂԱՕՊՏԻԿԱ, օպտիկայի բաժին, որն ուսումնասիրում է մետաղների օպտիկական հատկությունները։ Մետաղների բնորոշ առանձնահատկություններից են անդրադարձման մեծ ունակությունը (օրինակ, նատրիումի անդրադարձման գործակիցը՝ R=99,8%) և ուժեղ կլանումը, որոնք պայմանավորված են մետաղներում մեծ թվով ազատ էլեկտրոնների առկայությամբ։ Նշված հատկությունները դրսևորվում են փոքր հաճախականության էլեկտրամագնիսական ալիքների դեպքում, իսկ բարձր հաճախականությունների տիրույթում (ուլտրամանուշակագույն, ռենտգենյան ճառագայթներ) սկսում են զգալի դեր խաղալ ներքին «կապված» էլեկտրոնները, որոնց պատճառով փոխվում են մետաղի բնորոշ օպտիկական հատկությունները։ Օրինակ, արծաթը տեսանելի տիրույթում լավ կլանիչ է և ունի անդրադարձման մեծ գործակից (95%), մինչդեռ ուլտրամանուշակագույն տիրույթում խիստ ընկնում է ինչպես անդրադարձման (4,2%՝ λ= 3160A–ի համար), այնպես էլ կլանման ունակությունը։ Մ–ի երևույթները նկարագրող բոլոր առնչություններն ստացվում են օպտիկայի հայտնի օրենքներից՝ փոխարինելով սովորական բեկման ցուցիչը ($n$) կոմպլեքս բեկման ցուցիչով՝ $n'={\sqrt {\varepsilon }}'=n(1-ix),$ որտեղ $x$-ն կլանման գործակիցն է, $\varepsilon$՛–ը՝ կոմպլեքս դիէլեկտրիկ թափանցելիությունը։ Մետաղի օպտիկական հաստատունների ($n$ և $x$) և էլեկտրական բնութագրերի (դիէլեկտրիկ թափանցելիություն՝ $\varepsilon$, էլեկտրահաղորդականություն՝ $\sigma$, կապն արտահայտվում է $n^{2}(1-x^{2})=\varepsilon$ և $n^{2}x={\frac {a}{v}}$ առնչություններով, որտեղ $v$-ն լույսի հաճախականությունն է։ Օգտվելով Ֆրենելի բանաձևերից և կոմպլեքս բեկման ցուցչի արտահայտությունից՝ կարելի է ստանալ անդրադարձման գործակիցը (լույսի ուղղահայաց անկման դեպքի համար)․
$R={\frac {(n-1)^{2}+n^{2}x^{2}}{(n+1)^{2}+n^{2}x^{2}}}$
Մետաղի բեկման ցուցչի կոմպլեքս արտահայտությունը հաշվի առնելիս, անդրադարձած (բեկված) ալիքի ամպլիտուդը կոմպլեքս է դառնում, այսինքն՝ անդրադարձած (բեկված) և ընկած ալիքների բաղադրիչների միջև առաջանում է փուլերի