Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/598

իզոտոպ սպինների վեկտորական գումարին, զույգությունը ևն։ Մ–ների չափերը, ինչպես նաև դրանցում էլեկտրական լիցքի և մագնիսական մոմենտի բաշխումը՝ ֆորմֆակտորները, փորձնականորեն ամենից լավ որոշվում են Մ–ներից բարձր էներգիայի էլեկտրոնների առաձգական ցրման ժամանակ։ Ռ․ Հոֆստեդերի, Մ․ Յարյանի և այլոց փորձերը հաստատեցին, որ Մ–ների շառավիղներն արտահայտվում են $R=r_{0}A^{1/3}$ բանաձևով, որտեղ $r_{0}=1,07\cdot 10^{-13}$ սմ։
Արդի միջուկային ֆիզիկայում Մ–ների հատկությունների նկարագրման համար օգտագործվում են տարբեր միջուկային մոդելներ, որոնցից ամենատարածվածը կաթիլային, թաղանթային և ընդհանրացված մոդելներն են։ Կաթիլային մոդելի օգնությամբ Ն․ Բորը և Յա․ Ֆրենկելը բացատրել են Մ–ների ճեղքման և միջուկային որոշ ռեակցիաների մեխանիզմը։ Թաղանթային մոդելը հաջողությամբ մեկնաբանում է Մ–ների էներգետիկ մակարդակները և ճշգրիտ բացատրում «մոգական» Մ–ների կայունությունը, այնպես, ինչպես իներտ գազերի քիմ․ իներտությունը բացատրվում է լրացված էլեկտրոնային թաղանթներով։ Ընդհանրացված մոդելը ոչ միայն ընդհանրացնում է կաթիլային և թաղանթային մոդելների հիմնական հատկությունները, այլև թույլ է տալիս կատարել նոր կանխագուշակումներ։ Բարձր էներգիաների ֆիզիկայում տարրական մասնիկների և Մ–ների փոխազդեցության նկարագրության համար երբեմն օգտվում են Մ–ի օպտիկական մոդելից, որը Մ․ դիտարկում է իբրև որոշակի բեկման ցուցիչ և կլանման գործակից ունեցող մի համասեռ գունդ։
Միջուկային բոլոր մոդելներն էլ մոտավոր բնույթ ունեն և աշխատանքային վարկածների դեր են կատարում։ Մինչդեռ Մ–ների առավել կարևոր հատկությունների հետևողական բացատրությունը, հիմնված ֆփգրկական ընդհանուր սկզբունքների և նուկլոնների փոխազդեցության վերաբերյալ հայտնի տվյալների վրա, մնում է արդի ֆիզիկայի չլուծված հիմնական պրոբլեմներից մեկը։
Գրկ. Ландау Л. Д․, Смородинский Я․ А․, Лекции по теории атомного ядра, М., 1955; Бете Г․, Моррисон Ф., Элементарная теория ядра, пер․ с англ․, М․, 1958; Давыдов А. С․, Теория атомного ядра, М․, 1958; Ситенко А․ Г․, Тартаковский В․ К., Лекции по теории ядра, М․, 1972.Կ․ Իսպիրյան ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ, միջուկային երևույթների վրա հիմնված երկրաֆիզիկական մեթոդների ամբողջություն։ Ներկայումս Մ․ ե–ի մեջ տարբերում են երեք հիմնական ուղղություն՝ ռադիոմետրիկ, միջուկային և ռադիացիոն մեթոդների մշակում ու կիրառում։ Ռադիոմետրիկ մեթոդները հիմնված են բնական ռադիոակտիվ տարրերի ռադիոակտիվության երևույթների հետազոտման վրա և օգտագործվում են հիմնականում այդ ու նրանց հետ համահարաբերակցող տարրերի (հազվագյուտ հողեր, մոլիբդեն, ֆոսֆոր) հանքավայրերի որոնման և հետախուզման համար։ Միջուկային մեթոդները հիմնված են ապարներում ու հանքանյութերում միջուկային ճառագայթման (գլխավորապես նեյտրոնների) ազդեցությամբ ընթացող միջուկային ռեակցիաների օգտագործման վրա և կիրառվում են ոչ ռադիոակտիվ տարրերի (օրինակ, բերիլիումի, բորի, մանգանի, պղնձի, ցինկի) քանակությունների որոշման համար։ Ռադիացիոն մեթոդները հիմնված են ռադիոակտիվ ճառագայթումների և ապարների ու հանքանյութերի փոխազդեցության վրա և օգտագործվում են նրանց մեջ հանքային բաղադրամասերի քանակությունների որոշման համար։
ՄԻՋՈՒԿԱՅԻՆ ԶԵՆՔ զենք, որի ոչնչացման միջոցը միջուկային լիցքն է,։ Մ․ զ․ մի ամբողջություն է՝ բաղկացած միջուկային ռազմամթերքից, այն նպատակակետին հասցնելու միջոցից (հրթիռ, տորպեդ, ինքնաթիռ, հրետանային արկ), ինչպես նաև կառավարման միջոցներից, որոնք ապահովում են ռազմամթերքի նպատակակետին դիպչելը։ Տարբերում են միջուկային և ջերմամիջուկային զենքեր։ Մ․ զ–ի գործողությունը հիմնված է միջուկային պայթյունի ոչնչացնող գործոնների օգտագործման վրա։ Որպես զանգվածային ոչնչացման զենք, Մ․ զ․ նախատեսված է կարճ ժամանակամիջոցում վարչական կենտրոնների, արդ․ և ռազմ. օբյեկտների ավերման, զորքերի խմբավորումների, նավատորմի ուժերի ոչնչացման, զանգվածային ավերման գոտիներ, ջրածածկումներ, հրդեհներ, միջավայրի ռադիոակտիվ վարակում առաջացնելու համար։ Մ․ զ․ բարոյական և հոգեբանական ուժեղ ներգործություն է ունենում մարդկանց վրա։ Միջուկային ռազմամթերքի հզորությունը գնահատվում է տրոտիլային համարժեքով (եռնիտրոտոլուոլ քիմ․ պայթուցիկ նյութի պայմանական լիցքի այն զանգվածը, որի քայքայման էներգիան հավասար է տվյալ միջուկային պայթյունից անջատվող էներգիային)։ Ժամանակակից միջուկային ռազմամթերքի տրոտիլային համարժեքը մի քանի տասնյակ տ–ից մինչև մի քանի տասնյակ մլն տ տրոտիլ է և չափվում է կիլոտոննաներով (կտ) ու մեգա տոննաներով (Մտ)։ Ըստ նշանակման, լիցքերի հզորության, միջուկային ռազմամթերքը նպատակակետին հասցնող միջոցների ռազմ. հնարավորությունների Մ․ զ․ ընդունված է բաժանել ստրատեգիականի (խոր թիկունքում ստրատեգիական կարևոր օբյեկտների ոչնչացման համար․ գտնվում է պետության ռազմա–քաղաքական բարձրագույն ղեկավարության տնօրինության տակ), օպերատիվ–տակտիկականի (օպերատիվ–տակտիկական խորության վրա գտնվող օբյեկտների ոչնչացման համար) և տակտիկականի (տակտիկական գոտում տեղաբաշխված զորքերի, ռազմ. տեխնիկայի, թիկունքի և այլ օբյեկտների ոչնչացման համար)։ Մ․ գ–ի գործադրման դեպքում կարող են հասցվել առանձին, խմբային կամ զանգվածային միջուկային հարվածներ։
Միջուկային ռազմամթերքի պայթյունի դեպքում առաջանում են մի շարք ոչնչացնող գործոններ՝ հարվածային ալիք, լուսային ճառագայթում, թափանցող ռադիացիա, ռադիոակտիվ վարակում և էլեկտրամագնիսական իմպուլս։ Հարվածային ալիքն ազդում է իր ճանապարհին գտնվող բոլոր օբյեկտների վրա՝ կործանելով բազմահարկ շենքեր և սպանելով թաքստոցում չգտնվող մարդկանց։ Լուսային ճառագայթումը հալում, ածխացնում, դեֆորմացնում և բոցավառում է նյութերը, կենդանի հյուսվածքները տարբեր աստիճանի ծանր այրվածքներ են ստանում։ Թափանցող ռադիացիան (գամմա–ճառագայթների և նեյտրոնների հոսք, որի ազդեցությունը տևում է 10–15 վրկ) առաջացնում է ճառագայթային հիվանդություն։ Տեղանքի և այնտեղ գտնվող օբյեկտների ռադիոակտիվ վարակումը տեղի է ունենում միջուկային պայթյունի ամպից ռադիոակտիվ նյութեր թափվելու և մակածված ռադիացիայի (պայմանավորված միջուկային պայթյունի ակնթարթային նեյտրոնային ու գամմա–ճառագայթման ազդեցությամբ՝ շրջակա միջավայրում ռադիոակտիվ իզոտոպների առաջացմամբ) հետևանքով․ մարդկանց և կենդանիներին վնասում է, հիմնականում, արտաքին ճառագայթմամբ, որի ազդեցությունը նման է թափանցող ռադիացիայի ազդեցությանը։ Էլեկտրամագնիսական իմպուլսը (միջուկային պայթյունի դեպքում առաջացող կարճատև էլեկտրական ու մագնիսական դաշտեր) ազդում է անտենաների, հաղորդալարերի, կաբելային գծերի և կապի միջոցների վրա, շարքից հանում դրանք։ Միջուկային լիցքերի կառուցվածքային յուրահատկությունները կարող են մեծապես ազդել ոչնչացնող գործոնների հարաբերակցության վրա․ օրինակ, նեյտրոնային զենքում միջուկային լիցքերն ունեն նեյտրոնային առատ ճառագայթում։
Մ․ զ–ի ստեղծումը կապված է միջուկային ֆիզիկայի զարգացման հետ։ XX դ․ 40-ական թթ․ ԱՄՆ–ի մի խումբ գիտնականներ մշակեցին միջուկային պայթյունների ֆիզ․ սկզբունքները, որոնց հիման վրա իրականացվեց պայթեցումը (տես Ատոմային ռումբ)։ 1952-ին ԱՄՆ–ում պայթեցվեց ջերմամիջուկային սարք՝ 3 Մտ հզորությամբ, իսկ 1954-ին փորձարկվեց ամերիկյան առաջին ջերմամիջուկային ավիացիոն ռումբը։ ՍՍՀՄ–ում ջերմամիջուկային ռումբը փորձարկվել է 1953-ի օգոստ․ 12-ին։ 60-ական թթ․ Մ․ զ․ ներդրվել է զինված ուժերի բոլոր տեսակներում և վճռական ազդեցություն գործել զորքերի ու նավատորմի կազմակերպական կառուցվածքի վրա՝ փոխելով մարտավարության ու պատերազմավարության նախկին պատկերացումները։
Այժմ Մ․ զ․ ունեն ՍՍՀՄ–ը, ԱՄՆ–ը, Ֆրանսիան, Մեծ Բրիտանիան և Չինաստանը։ Գիտատեխնիկական առումով Մ․ զ․ արտադրելու հնարավորություն ունեն ևս ավելի քան 30 երկիր։ Մ․ զ․ մեծ սպառնալիք է ստեղծել մարդկության համար։ Ամերիկյան մասնագետների հաշվումներով 20 Մտ հզորությամբ ջերմամիջուկային լիցքի պայթյունը կարող է գետնին հավասարեցնել բոլոր տեսակի շենքերը 24 կմ շառավղով և ոչնչացնել ամեն մի