Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/641

գիտական, գաղափարական ու գեղարվեստական տեսանկյունից, քննում այդ երկի ազդեցությունը հայկ․ կլասիցիզմի, ինչպես և հայ նոր գրականության ձևավորման վրա։ Մ․ հրատարակել է նաև «Իսահակյանի հումանիզմը» (1975), «Հայ հին գրականության պատմություն (V–X դարեր)» (1976), «Հովհաննես Թումանյանի ստեղծագործությունը» (1981) աշխատությունները։ 1935-ից սկսած կազմել է հայ գրականության քրեստոմատիաներ (VII, VIII, IX, X դասարանների համար)։ Մ–ի VIII դասարանի «Հայ գրականություն» դասագիրքն ունեցել է 12 հրատարակություն։ Գրել է նաև «Հայ գրականության պատմություն» (1974) սփյուռքի միջնակարգ դպրոցների համար։
ՄԿՐՏԱՐԱՆ, վաղ քրիստոնեության շրջանում տարածում գտած շինություն (եկեղեցուն մոտ կամ կից) մկրտության ծիսակատարության համար։ Ճարտարապետորեն առնչվում է հեթանոսական շրջանում ջրի պաշտամունքին նվիրված հատուկ շինություններին, ինչպիսիք էին Բարձր Հայքից մինչև Հռոմ փռյուգիացիների տարածած Փռյուգիանումը, հելլենիստական Նիմփեոնը և, հավանաբար, Հայաստանի Թուխ Մանուկ կոչված կառույցները։ Մ–ները ունեցել են երկու լուծում՝ ա․ մկրտության ավազանը տեղադրվել է հատուկ շենքում, որը կոչվել է մկրտատուն (կառուցվել են մինչև XIV դ․, հետագայում՝ Տրիդենտյան ժողովի որոշումով արգելվել են, որի հետևանքով մկրտության արարողությունը տեղափոխվել է եկեղեցու ներսը), բ․ ավազանը տեղադրվել է եկեղեցու ներսում կամ նրան կից։ Երկու լուծումներն էլ հայ եկեղեցու կանոնների համաձայն (Սահակ Պարթևի կանոնախումբ, V դ․, Դվինի ժողով, 554) կիրառվել են վաղ քրիստոնեության շրջանից սկսած և բնորոշ են հայ ճարտ–յանը։ Մկրտատան և ավազանի հատակագծային ձևերը՝ ուղղանկյուն, բոլորաձև, վեցանիստ, ութանիստ, խաչաթև, ունեցել են հեթանոսությունից փոխանցված նշանաբանական իմաստ։ IV դարից այդ ձևերը հաստատվել են նախ արլ․, ապա՝ արմ․ եկեղեցիների կողմից:
Հայ ճարտ–յան հնագույն Մ–ներից է Ողջաբերդի մկրտատունը (IV դ․): Ավերակ այս կառույցը ունի քառակուսի հատակագիծ, արլ․ աբսիդ, ութանիստ թմբուկով գմբեթ։ Ասորիքում կան Ողջաբերդի տիպի ավելի ուշ շրջանի կառույցներ՝ Դար Քիտա (422) և Ռբեհա (VI դ․)։ Փոքր չափերի կենտրոնակազմ, գմբեթածածկ կառույցների մի մասը Հայաստանում հավանաբար եղել են մկրտատներ, որոնք հետագայում օգտագործվել են որպես մատուռ։ Դրանցից է Արզնիի Ս․ Կիրակին (VI դ․), որն ունի արտաքուստ ութանիստ, ներքուստ՝ քառաթև, կիսաշրջան վերջավորություններով հատակագիծ։ Ութանիստ փոքրաչափ կառույցը որպես մկրտատուն տարածված է եղել IV–V դդ․ հատկապես Իտալիայում (Միլանի Սան Ջովաննի դի Սանտիա Տեկլա, Սանտ Ակուիլինո դի Սան Լորենցո, ինչպես և Ռավեննայի, Պարենցոյի, Պարմայի, Ֆլորենցիայի Մ–ները)։ Հայկ․ Մ–ների դասական տիպերից են խաչաթև գմբեթավոր կառույցները (Ծռվիզի Ս․ Աստվածածին, V դ․, Տայքի Ս․ Խաչ, V դ․, Օշականի Մանկանոց, VII դ․): Այն դեպքում, երբ մկրտատուն չի կառուցվել, ավազանը տեղադրվել է՝ ա․ եկեղեցու ներսում, հս․ պատի արլ․ մասի խորշում՝ Աշտարակի Ծիրանավոր, Շենիկի Ս․ Աստվածածին (պահպանվել են մկրտության ծիսակատարության որմնանկարի հետքեր), ուշագրավ է Էջմիածնի Մայր տաճարի (IV դ․) Մ–ի օրինակը (հորի ձևով ավազանը տեղադրված է եղել ավանդատան մեջ), բ․ ավազանը տեղադրվել է եկեղեցուն կից, արլ. ավանդատներից դեպի դուրս երկարող թևերի աբսիդներում, որոնք համապատասխանում են կառույցը շրջափակող սյունաշար սրահի ծայրամասերին (Տեկոր, Գառնիի բազիլիկը)։ Եզակի է Զվարթնոցի օրինակը․ պեղումներով բացված ավազանը Ավագ խորանի ետևի հվ․ անկյունում է։
Գրկ. Khatchatrian A․, Les baptisteres paleochretiens, P․, 1962․Ա․ Զարյան ՄԿՐՏԻՉ Ա ՎԱՆԵՑԻ, Խրիմյան Հայրիկ (4․4․1820, Վան – 29․10․1907, Վաղարշապատ), հասարակական–քաղաքական գործիչ, Հայոց կաթողիկոս 1893-ից։ Սովորել է Վասպուրականի Լիմ և Կտուց անապատների դպրոցներում։ 1842-ին հաստատվել է Կ․ Պոլսում։ 1847-ին ճանապարհորդել է Պարսկաստանում և Անդրկովկասում, այցելել Երուսաղեմ։ 1848–50-ին ուսուցչություն է արել Կ․ Պոլսի Խասգյուղ թաղամասի դպրոցում, հանդես եկել հայրենասիրական քարոզներով։ Կ․ Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի հանձնարարությամբ 1851-ին մեկնել է Կիլիկիա, ուսումնասիրել տեղի հայության կյանքը, նպաստել կրթական գործի զարգացմանը։ 1854-ին ձեռնադրվել է վարդապետ։ 1855-ին Կ․ Պոլսում հիմնադրել է «Արծվի Վասպուրական» պարբերականը։ 1856-ին վերադառնալով Վան դարձել է Վարագա վանքի վանահայրը, 1857-ին հիմնադրել տեղի ժառանգավորաց գիշերօթիկ վարժարանը։ 1858-ին վերսկսել է «Արծվի Վասպուրական»-ի հրատարակումը։ 1860-ին այցելել է Արևելյան Հայաստան, ծանոթացել տեղի հայ կյանքին։ 1862-ին ստանալով նաև Տարոնի հոգևոր առաջնորդի պաշտոնն ու Ս․ Կարապետ վանքի վանահայրությունը՝ ձեռնարկել է նոր ժառանգավորաց վարժարանի և «Արծվիկ Տարոնո» երկշաբաթաթերթի հիմնադրումը, որոնց տնօրինությունը հանձնել է Գ․ Սրվանձտյանին: Մ. Ա Վ․ բազմիցս այցելել է Տարոնի հայկ․ գյուղերը, փորձել սահմանափակել թուրք և քուրդ աղաների հարստահարությունները, թեթևացնել հայ գյուղացու ծանր վիճակը։ Ժողովրդի մեջ նա մեծարվել է «Հայրիկ» պատվանվամբ։ 1868-ին Էջմիածնում օծվել է եպիսկոպոս, 1869-ին ընտրվել Կ․ Պոլսի Հայոց պատրիարք (մինչև 1873-ը), պայքարել է Ազգային սահմանադրության վերանայման՝ գավառաբնակ արևմտահայության պատվիրակների թիվը Ազգային ժողովում ավելացնելու համար։ Նրա նախաձեռնությամբ Ազգային ժողովում քննվել է գավառահայության հարստահարությունների խնդիրը և 1872-ի ապրիլին թուրք. կառավարությանը ներկայացվել տեղեկագիր–բողոքագիր։ Մ․ Ա Վ–ու գործունեությունը հարուցել է ոչ միայն թուրք. կառավարության, այլև Կ․ Պոլսի հայ մեծահարուստների թշնամությունը, ուստի 1873-ին նա հրաժարվել է պատրիարքությունից։ Եղել է 1878-ի կոնգրեսի (տես Բեռլինի կոնգրես 1878) հայկ․ պատվիրակության ղեկավարը։ Նախապես Մ․ Չերազի հետ այցելել է եվրոպ․ մի շարք երկրներ, փորձել դիվանագիտական ճանապարհով լուծել Հայկական հարցը։ Բեռլինի կոնգրեսից հետո հիասթափվել է եվրոպական պետություններից, հանդես եկել ազգային–ազատագրական պայքարի կոչով։ 1879-ին ընտրվել է Վանի հոգևոր առաջնորդ, 1880-ին Վանում բացել է երկրագործական ուսումնարան։ Աջակցել է Վանի «Սև խաչ» և Կարինի «Պաշտպան հայրենյաց» ազգային–ազատագրական գաղտնի կազմակերպությունների ստեղծմանն ու գործունեությանը, որի համար ետ է կանչվել Կ․ Պոլիս։ 1890-ին Ազգային ժողովը Մ․ Ա Վ–ու նախաձեռնությամբ 2 տեղեկագիր–բողոքագիր է ներկայացրել թուրք. կառավարությանը, որը, ուխտ ուղարկելու անվան տակ, նույն թվականին նրան աքսորել է Երուսաղեմ։ 1892-ի մայիսին ընտրվել է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1893-ի սեպտ․ 26-ին օծվել է Էջմիածնում)։ Չնայած հոգևորական բարձր պաշտոնին, հարազատ է մնացել ազգային–ազատագրական դիրքորոշմանը։ 1895-ին մեկնել է Պետերբուրգ և Նիկոլայ II ցարից հայցել նրա պաշտպանությունը Արևմտյան Հայաստանում խոստացված բարենորոգումների իրականացման համար։ Թուրք. կառավարության կազմակերպած 1895–96-ի հայկ․ ջարդերի ժամանակ խնդրագրեր է հղել ցարական պաշտոնյաներին, հանգանակություններ հավաքել, նյութապես օգնել Արևելյան Հայաստան անցած արևմտահայ գաղթականությանը։ Եռանդուն պայքար է մղել հայ եկեղեցապատկան ունեցվածքը բռնագրավելու մասին 1903-ի հունիսի 12-ի ցարական օրենքի դեմ, արգելել հայկ․ եկեղեցական թեմերին ենթարկվելու այդ որոշմանը։
Մ․ Ա Վ․ հեղինակ է «Հրավիրակ Արարատյան» (1850), «Հրավիրակ երկրին ավետյաց» (1851)՝ չափածո, «Մարգարիտ