էհսնակաշրշանին՝․ Անվանումը ծագում է Ֆրանսիայի և Շվեյցարիայի Ցուրայի (Ju– ra) լեռներից։ Ռադիոլոգիական մեթոդով Ցու․ ժ–ի սկիզբը որոշվում է 190–195 մլն աարի, վերջը՝ 135–137 մլն տարի մ․ թ․ ա․, աեողությունը4 55–58 մլն աարի։ Ցու․ ժ․ անջատել է ֆրանսիացի երկրաբան Ա․ Բրոնյարը՝ 1829-ին։ ՍՍՀՄ–ում ընդուն– ված է Ցու․ ժ–ի շերտագրության հետնյալ սխեման․ Ցուրայի ժամանակաշրջանի շերտագրության սխեման Բաժիններ Զարկեր Վերին J3 Միջին J2 Ստորին Ji Տիտոնի (Վոլգյան) Կիմերիշի Օքսֆորդի Կելովեյի Բաթի Բայոսի Աալենի Թոարի Պլինսբախի Սինեմյուրի Գետանգի Ցուրայի հասակի ապարները տարած– ված են բոլոր մայրցամաքներում։ Ըստ կազմի և ձևավորման պայմանների դրանք խիստ բազմազան են (ծովային և կոնտի– նենտալ ավազակավային հաստվածքներ, կարբոնատային ապարներ և աղաբեր նստվածքներ, հրաբխային ապարներ)։ Տեկտոնական շարժումները առավել ին– տենսիվ դրսևորվել են Խաղաղօվկիանոս– յան գեոսինկլինալային գոտում, որտեղ կազմավորվել են մինչև այժմ պահպան– ված ծալքավոր լեռնային համակարգեր։ Ցու․ ժ–ում տեղի է ունենում Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսների իջվածքների առաջացումը, որը հետևանք է, հավանա– բար, մայրցամաքների շարժման, հատ– կապես ԳոհդվաԱայի տրոհման; Տրոհման զոնաների հետ կապված են հրաբխակա– նության ակտիվ դրսևորումներ (Արևել– յան Աֆրիկա, Հարավային Ամերիկա)։ Կլիման, որ համեմատաբար չոր էր յուրա– յի սկզբում, միջին յուրայում դառնում է խոնավ։ Ուշ յուրայում պարզորոշ արտա– հայտվում է կլիմայական զոնայնությունը։ Ցու․ ժ–ի բուսականությունը աչքի է ընկ– նում ձարխոտերի և բազմազան մերկա– սերմերի գերակշռությամբ։ Կենդանական աշխարհում անողնաշարավորների բնո– րոշ ներկայացուցիչներն էին ամոնիտները և բելեմնիտները։ Լայնորեն տարածված էին զանազան երկփեղկանիներ։ Ողնա– շարավորները հիմնականում ներկայաց– ված էին խոշոր չափերի հասնող ցամա– քային և լողացող մողեսներով։ Երևան են գալիս ծովային կոկորդիլոսներն ու կրիա– ները, առաջին ատամնավոր թռչունները։ ՍՍՀՄ–ում յուրայի նստվածքները մեծ տա– րածում ունեն Արևելա–Եվրոպական պլատֆորմի, Արևմտա–Սիբիրական դաշ– տավայրի սահմաններում, հվ–ի ծալքա– վոր զոնաներում (Կարպատներ, Ղրիմ, Կովկաս, Պամիր, Անդրբայկալ)։ Ցու․ ժ–ի նստվածքները պարունակում են ածխի համաշխարհային պաշարների 14% –ը և նավթի մոտ 15%-ը։ ՍՍՀՄ–ում ածխի խո– շոր հանքավայրեր կան Արևելյան Սիբի– րում, Անդրբայկալում, Անդրկովկասում, արտասահմանում՝ Բալկանյան թերակըղ– զում, Իրանում, ՄԺՀ–ում, ՉԺՀ–ում։ Նավ– թի և գազի հանքավայրեր ՍՍՀՄ–ում հայտնի են Մանգիշլակում, Կովկասում՝ Արևմտյան Սիբիրում, արտասահմանում՝ Հյուսիսային Ամերիկայում, Մերձավոր և Միջին Արևելքում։ Ցուրայի հասակի ապարների հետ են առնչված երկաթի (Արևմտյան Եվրոպա), ֆոսֆորիտների, գիպսի, աղերի և այլ օգտակար հանածո– ների հանքավայրեր։ Հայկ․ ՍՍՀ–ում Ցու․ ժ–ի ապարները (էֆուզիվներ, տու– ֆաբրեկչիաներ, ավազաքարեր) հայտնի են հանրապետության հս․ և հս–արլ․ մա– սերում, Զանգեզուրում։ Դրանց հետ են կապված պղնձի և բազմսս մետաղային մի շարք հանքավայրեր (Ալավերդի, Շամ– լուղ, Ախթալա, Ղափան)։
ՅՈՒՐԵՎ Ցուրի Միխայլովիչ [3(15)․1․1872, Մոսկվա–13․3․1948, Լենինգրադ], ռուս սովետական դերասան։ ՍՍՀՄ ժող․ ար– տիստ (1939)։ Սովորել է Մոսկվայի ֆիլ– հարմոնիկ ընկերության ուսումնարանում (Ա․ Ցուժինի դասարան), ավարտել Մոսկ– վայի թատերական ուսումնարանի դրա– մատիկական դասընթացները (Ա․ Լենսկու в ու․ Ց ու ր և ը Արբննինի դերում (Լերմոնտովի «Դի– մակահանդես») դասարան)։ 1893–1948-ին աշխատել է Ալեքսանդրյան թատրոնում (Լենինգրա– դի դրամայի ակադեմիական թատրոն), 1922–28-ին ղեկավարել այն։ Ցու․ ռուս, հերոսառոմանտիկական դպրոցի խոշո– րագույն ներկայացուցիչներից է։ Դերերից են՝ Չացկի (Դրիբոյեդովի«Խելքից պատու– հաս»), Ռոմեո (Շեքսպիրի «Ռոմեո և Զուլիետ»), Ֆաուստ (Դյոթեի «Ֆաուստ»), Ֆերդինանդ, Կարլ Մոոր (Շիլլերի «Աեր և խարդավանք», «Ավազակներ»), Արբենին (Լերմոնտովի «Դիմակահանդես»)։ 1919-ին Մ․ Գորկու, Ա․ Լունաչարսկու, Ա․ Բլոկի և Մ․ Անդրեևայի հետ մասնակցել է Պետրո– գրադում Դրամատիկական մեծ թատրոնի ստեղծմանը։ 1898-ից դասավանդել է թա– տերական տարբեր հաստատություննե– րում։ «Հիշատակարաններ»-ի (1948) հե– ղինակ է։ ՍՍՀՄ պետ․ մրցանակ (1943)։ Գրկ ․Малютин Я․ О․, Актеры моего поколения, Л․–М․, 1959․
ՅՈՒՐԻ (Urey) Հարոլդ Կլեյտոն (ծն․ 1893), ամերիկացի քիմիկոս, Ազգային ԳԱ ան– դամ։ Ավարտել է Մոնտանայի համալսա– րանը, 1919–21-ին դասախոսել տեղում, ապա՝ Կալիֆոռնիայի համալսարանում (1921–24), Կոպենհագենում։ Հայտնա– գործել է ղեյաերիումը (ամերիկյան քիմի– կոսներ Ֆ․ Բրիկվեդի և Գ․ Մյորֆի հետ համատեղ, 1932)։ Ղեկավարել է ուրանի իզոտոպների բաժանման և ծանր ջրի ար– տադրության (1940-ից) աշխատանքները։ 1945-ից զբաղվել է երկրաքիմիայի, տիե– զերական քիմիայի հարցերով, մասնավո– րապես հաստատել ամինաթթուների սին– թեզի հնարավորությունը մթնոլորտում։ Նոբելյան մրցանակ (1934)։
ՅՈՒՐԻ ԴՈԼԳՈՐՈՒԿԻ (XI դ․ 90-ական թթ․–1157), սուզդալյան իշխան, ավելի ուշ՝ Կիևի մեծ իշխան, Վլադիմիր Վսեվո– լոդովիչ Մոնոմախի 6-րդ որդին։ Հոր կեն– դանության ժամանակ կառավարել է Ռոս– տով–Սուզդալյան երկրում։ Դառնալով ինքնուրույն իշխան՝ 1125-ին իշխանու– թյան մայրաքաղաքը Ռոստովից աեղա– վւոխել է Սուզդալ։ Կիևի մեծ իշխան Մըս– տիսլավ Վլադիմիրովիչի մահից հետո փորձել է տիրել նաև հվ․ հողերին (Պերե– յասլավլ, Կին, այստեղից էլ՝ Դոլգորուկի– Երկայնաբազուկ մականունը)։ Նրա օրոք ձևավորվել են Ռոստով–Սուզդալյան իշ– խանության սահմանները, կառուցվել բեր– դեր։ 1147-ին Ցու․ Դ․ Մոսկվա բնակա– վայրում հանդիպել է Նովզորոդ–Սևերս– կի իշխանի հետ, և Մոսկվայի մասին այդ առաջին հիշատակությունը ավանդա– բար համարվում է քաղաքի հիմնադրման թվականը։ 1156-ին Ցու․ Դ․ Մոսկվան ամրացրել է փայտյա նոր պարիսպներով։ 1149-ին և 1155-ին գրավել է Կինը և մինչև մահը եղել է նրա մեծ իշխանը։ 1954-ին Մոսկվայում կանգնեցվել է Ցու․ Դ–ի հուշարձանը (որպես քաղաքի հիմնադրի)։
ՅՈՒՐԻԻ ԳԻՇԵՐՎԱ ԱՊՍՏԱՄԲՈՒԹՅՈՒՆ 1343–1345, Ժողովրդական ապստամբու– թյուն էստոնիայում գերմանական և դա– նիական ֆեոդալների դեմ։ Պատճառը ազ– գային և ֆեոդալական ճնշման ուժեղա– ցումն էր։ Սկսվել է ապրիլի լույս 23-ի գի– շերը (Յուրիի օրը, գարնանային), խար– յումաա երկրում։ Ապստամբները (մոտ 10 հզ․ մարդ) շրջափակ ել են Տալւյինը, այնուհետև պաշարվել է Իոսապսալա քա– ղաքը (Լյաէնեմաա երկրում)։ Ֆեոդալնե– րը դիմել են Լիվոնյան օրդենի օգնությա– նը, որի մագիստրոսը, իբր բանակցու– թյունների կանչելով իր մոտ ապստամբ– ների ղեկավարներին, ուխտադրժորեն սպանել է նրանց։ Հուլիսի 24-ին ապըս– տամբություն է բռնկել Սարեմաա կղզում։ 1343-ի վերջին Տևտոնյան և Լիվոնյան օրդենների միացյալ զորքերը ճնշել են ապստամբությունը ցամաքում, 1344-ի փե– տըրվարի կեսին ներխուժել են Սարեմաա, բայց միայն 1345-ի գարնանն է հաջողվել նրանց ճնշել ապստամբությունը կղզում։
ՅՈՒՐԻԻ ՕՐ, եղել է գարնանային՝ ապրի– լի 23 և աշնանայինն՝ նոյեմբերի 26 (հին տոմարով)։ 1․ Ս․ Գևորգի (Ցուրիի) եկե– ղեցական տոն։ 2, Ռուսաստանում ընդուն– ված օր, երբ գյուղացիները աշնանային գյուղատնտ․ աշխատանքները վերջացնե– լով՝ իրավունք ունեին անցնել մեկ կալ– վածատիրոջից մյուսի մոտ՝ տարվա պար– տավորությունները տիրոջ նկատմամբ կա– տարելուց և պետ․ հարկերը վճարելուց հետո։ Գյուղացիների հեռացումը համա–
