տանի առաջին ներքին այրման Շ․ մշակել է ֆրանս․ մեխանիկ է․ Լենուարը, 1860-ին։ 1876-ին Ն․ OmmriU ստեղծել է ավելի կատարելագործված քառատակտ գազա– յին Շ․։ 1896-ին գերմ․ ինժեներ Ռ․ Դիզեչը առաջարկել է ներքին այրման շարժիչ, որում բռնկումը կատարվում է սեղմման հետևանքով (տես Դիզեչ)։ Ջերմային Շ–ների զարգացմանը զուգընթաց կատա– րելագործվում էր առաջին հիդրավլիկա– կան Շ–ների, հատկապես հիդրոտուրբին– ների, կոնստրուկցիան։ Հզոր հիդրոտուր– բինների ստեղծումը հնարավորություն տվեց պատրաստել մեծ հզորության (մինչև 600 Մվւո) հիդրոէներգետիկական ագրե– գատներ և կառուցել խոշոր ՀԷԿ–եր այն վայրերում, որտեղ կան մեծ գետեր, ջըր– վեժներ ևն։ XX դ․ առաջին կեսում ստեղծ– վեցին գործնականորեն պիտանի ջերմա– յին Շ–ների նոր տեսակներ, գազային, տուրբիններ, ռեակտիվ շարժիչներ, մի՜ շուկային ուժային տեղակայանքներ։ Գա– զային տուրբինները դարձան ավիացիոն շարժիչաշինության հիմքը (տես Ավիա՜ ցիոն շարժիչ), տարածում գտան լոկոմո– տիվաշինության մեջ (գագատուրբաքարշ), ավտոմոբիլներում և այլուր։ Ռեակտիվ շարժիչները հնարավորություն են տալիս մեկ ագրեգատում իրականացնել մեծ հզո– րություններ։ Արդ․ արտադրության էներգետիկական բազայի զարգացումը կապված էր էլեկտ– րական Շ–ների հայտնադործման և կի– րառման հետ (տես Շարժիչ էչեկտրական)։ ՍՍՀՄ արդյունաբերությունում հզորու– թյան ավելի քան 85% կենտրոնացված է էլեկտրական Շ–ներում և տեղակայանքնե– րում։ Բարդ ռեժիմով աշխատանքային պայմանների ապահովման համար օգտա– գործվում են տարբեր տեսակի համակց– ված Շ–ներ, օրինակ, շոգետուրբինները տեղակայում են ներքին այրման շարժիչ– ների կամ գազային տուրբինների հետ։ Մշակվում են համակցված հրթիռային Շ–ների նախագծեր, որոնցում զուգորդվում են ռեակտիվ և հեղուկային հրթիռային Շ–ները։ էներգահամակարգերի աճը, արտադրու– թյան կոմպւեքսային մեքենայացումը և ավտոմատացումը, տրանսպորտի կատա– րելագործումը, տիեզերական հետազո– տությունների ընդլայնումը պայմանավո– րում են Շ–ների հետագա զարգացումը։ Անընդհատ աճում է էլեկտրակայանների առաջնային Շ–ների հզորությունը, տար– վում են ջերմամիջուկային սինթեզի տե– ղակայանքների, արտաքին այրման Շ–նե– րի, հրթիռային Շ–ների նոր տեսակների (իոնային, պլազմային, ֆոտոնային ևն) ստեղծման աշխատանքներ։ Տրանսպոր– տային շարժիչաշինության համար կարե– վոր նշանակություն ունեն անմիտ ց և մխո– ցավոր ռոտորային ներքին այրման Շ–նե– րի, ավտոմոբիլային էլեկտրական և ատո– մային փոքրածավալ Շ–ների ստեղծման աշխատանքները։ ШГЪ-ում կատարվում են ավտոմոբիլներում էլեկտրական Շ–նե– րի հետ արտաքին այրման Շ–ներ օգտա– գործելու աշխատանքներ։ XX դ․ երկրորդ կեսին էներգետիկական տեխնիկայի զար– գացման կարևորագույն ուղղություննե– րից է վառելիքային տարրերի և մագնի– սահիդրոդինամիկական գեներատորների միջոցով վառելիքի քիմ․ և ջերմային էներ– գիայի փոխակերպումը Շ–ների սնման համար ծառայող էլեկտրական հոսանքի։ Գրկ․ տես առանձին շարժիչների մասին հոդվածների գրականությունը։ 9-, ԴեԱիրճյան
ՇԱՐԺԻՉ ԷԼԵԿՏՐԱԿԱՆ, էլեկտրական էներգիան մեխանիկականի փոխակեր– պող մեքենա։ Բաղկացած է անշարժ (ստա– տոր) և պտտվող (ռոտոր) մասերից։ Հաստատուն հոսանքի՝ գործնականում պիտանի առաջին Շ․ է․ ստեղծել է Բ․ Յա– կոբին 1834-ին։ Սակայն Շ․ է–ները լայն կիրառում են ստացել միայն XIX դ․ 70-ական թթ․՝ էլեկտրաէներգիայի էժանա– գին աղբյուրներ ստեղծելու շնորհիվ։ 1888–89-ին Մ․ Դուիվո–Դոբրովոչսկին հնարել է եռաֆազ կարճ միացված ասին– խրոն էլեկտրական մեքենա։ Ըստ հոսանքի բնույթի տարբերում են հաստատուն (հիմնական առավելությու– նը՝ պտտման հաճախականությունը խնա– յողաբար և սահուն կերպով կարգավորե– էու հնարավորությունն է) և Փոփոխական 4Ա280Մ4 Սերիայի ասինխրոն շար– ժիչ հոսանքի Շ․ է–ներ։ Կան փոփոխական հոսանքի երկու տեսակ անկոլեկտոր էլեկտրաշարժիչներ՝ ասինխրոն և սին– խրոն։ Առավել տարածված են ասին– խրոն Շ․ է–ները, որոնք պարզ են և շահագործման մեջ հուսալի։ Դրանց հիմ– նական թերությունը ռեակտիվ հզորու– թյան զգալի օգտագործումն է։ Աշխատան– քի սկզբունքը հիմնված է ստատորի փա– թույթներով անցնող փոփոխական հո– սանքի ստեղծած պտտվող մագնիսական դաշտի և ռոտորի փաթույթներում մա– կածված հոսանքի դաշտի փոխազդեցու– թյան վրա։ Մի շարք հզոր էլեկտրահաղոր– դակներում օգտագործում են սին– խրոն էլեկտրաշարժիչներ, որոնց ռո– տորն ունի առանձին հաստատուն հոսան– քի աղբյուրից (գրգռիչից կամ գրգռման հատուկ շղթայից) սնվող գրգռման Փա– թույթ։ Փոփոխական հոսանքի կոլեկտո– րավոր Շ․ է–ները բաղկացած են սինխրոն էլեկտրաշարժիչի ստատորից և ռոտորից, որը պատրաստված է հաստատուն հո– սանքի էլեկտրաշարժիչի խարսխի ձևով։ Ըստ գրգռման եղանակի այս Շ․ է–ները լինում են զուգահեռ և հաջորդական գրգռման։ Շ․ է․ կիրառվում է արդյունաբերության մեջ (էլեկտրահաղորդակներ), տրանս– պորտում (քարշային էլեկտրաշարժիչներ) և կենցաղում՝ որպես շարժիչի հիմնական տեսակ։ Գրկ․ Костенко М․ П․, Пиотров– ский Л․М․, Электрические машины, ч․ 1–2, 3 изд․, перераб․ и доп․, Л․, 1972–-73; И в а н о в-С моленский А․ В․, Элек– трические машины, М․, 1980․
ՇԱՐԺՄԱՆ ԿԱՅՈՒՆՈՒԹՅՈՒՆ, մեխանի– կայի կարևորագույն հասկացություննե– րից։ Մեխանիկական ցանկացած համա– կարգի (օրինակ, մեքենայի, գիրոսկոպա– յին սարքերի, ինքնաթիռի, արկի) շար– ժումը կախված է գործող ուժերից և, այս– պես կոչված, սկզբնական պայմաններից, այսինքն՝ շարժման սկզբնապահին հա– մակարգի կետերի դիրքից և արագությու– նից։ Գիտենալով այդ ուժերն ու սկզբնա– կան պայմանները՝ կարելի է տեսակա– նորեն հաշվել, թե ինչպես կշարժվի համա– կարգը։ Այդ հաշվարկին համապատաս– խանող շարժումը կոչվում է չխոտոր– ված։ Բայց քանի որ բոլոր չափումները կատարվում են ճշգրտության այս կամ այն աստիճանով, ապա գործնականում սկզբնական պայմանների իրական ար– ժեքները որոշ չափով կտարբերվեն հաշ– վարկայինից։ Բացի այդ, մեխանիկական համակարգը շարժման ժամանակ կարող է ենթարկվել աննշան պատահական ներ– գործությունների, մի բան, որը դարձյալ համարժեք է սկզբնական պայմանների փոփոխությանը։ Սկզբնական պայման– ների՝ տարբեր պատճառներով առաջա– ցող շեղումները հաշվարկային արժեքնե– րից, կոչվում են սկզբնական խոտորում– ներ, իսկ այն շարժումը, որ կատարում է համակարգը այդ խոտորումների առկա– յության դեպքում, կոչվում է խոտոր– ված շարժ ու մ։ Սկզբնական խոտո– րումների ազդեցությունը համակարգի շարժման բնութագրերի (կետերի հետա– գծերի, արագությունների են) վրա կարող է երկակի լինել։ Եթե բավականաչափ փոքր սկզբնական խոտորումների դեպ– քում բնութագրերից որևէ մեկը ժամանա– կի հաջորդ պահերին քիչ է տարբերվում չխոտորված շարժում կատարելիս ունե– ցած արժեքից, ապա համակարգի շար– ժումն այդ բնութագրի նկատմամբ կոչ– վում է կ ա յ ու ն։ Իսկ եթե որքան ասես փոքր, բայց զրռյից տարբեր սկզբնա– կան խոտորումների դեպքում ավյայ բնու– թագիրը ժամանակի ընթացքում ավելի ու ավելի է տարբերվում չխոտորված շարժ– մանը համապատասխանող արժեքից, ապա համակարգի շարժումն այդ բնութա– գրի նկատմամբ կոչվում է ա ն կ ա յ ու ն։ Այս սահմանումները համապատասխա– նում են Շ․ կ–յան՝ Ա․ Մ․ Լյապունովի սահ– մանմանը։ Այն պայմանները, որոնց դեպ– քում մեխանիկական համակարգի շարժու– մը կայուն է, կոչվում են կայունության չափանիշներ։ Շ․ կ–յան տեսությունը գործնական կա– րեոր նշանակություն ունի տեխնիկայի շատ բնագավառներում, քանի որ Շ․ կ–յամբ պետք է օժտված լինեն շարժիչները, ավտո– մոբիլները, ինքնաթիռները, հրթիռները, գիրոսկոպային սարքերը, ավտոմատ կար– գավորման համակարգերը ևն։ Երկնային մեխանիկայում Շ․ կ–յան պրոբլեմն առա– ջանում է Արեգակնային համակարգի, կրկնակի աստղերի կառուցվածքի պահ– պանման տևողության հարցն ուսումնա– սիրելիս։ Գրկ․ Ляпунов А․ м․, Общая задача об устойчивости движения, М․–Л*, 1950; Меркин Д․ P․f Введение в теорию устой– чивости движения, М․, 1971․
ՇԱՐԺՄԱՆ ՔԱՆԱԿ, ի մ պ ու լ хг, մեխա– նիկական շարժման չափ․ նյութական կետի
