համար հավասար է այդ կետի m գանգվա– –► օի և v արագության արտադրյալին։ Շ․ ք․ վեկտորական մեծություն է, որի ուղղու– թյունը համընկնում է կետի արագության վեկտորի հետ։ Ուժի ազդեցությամբ կետի Շ․ ք․ փոփոխվում է ըստ մեծության և ուղ– ղության (դինամիկայի հիմնական օրենք, տես Նյուտոնի օրենքներ)։ Համակարգի Շ․ ք․ հավասար է համակարգի բոլոր կե– տերի Շ․ ք–ների երկրաչափական գումա– րին կամ ամբողջ համակարգի զանգվա– ծի U իներցիայի կենտրոնի արագության վեկտորի արտադրյալին։ Մեխանիկական համակարգի Շ․ ք․ կարող է փոՓոխվել միայն արտաքին ոէժերի ներգործությամբ։ Այդ դեպքում համակարգի Շ․ ք–ի փոփո– խությունը հավասար է բոլոր արտաքին ուժերի Շ․ ք–ների երկրաչափական գու– մարին։ Փակ մեխանիկական համակարգի (առանց արտաքին ներգործության) գու– մարային Շ․ ք․ հաստատուն մեծություն Է, թեև համակարգի առանձին մասերի Շ․ ք–ները կարող են փոփոխվել դրանց փոխազդեցության հետևանքով (տես Շարժման քանակի պահպանման օրենք)։ Լույսի արագությանը մոտ արագություն– ների դեպքում ազատ մասնիկի Շ․ ք․ կամ իմպուլսը որոշվում է р=ту/|Л 1 –Р2 բա– նաձևով, որտեղ P=v/c։ Երբ V<c, այս բանաձևը ստանում է p=mv տեսքը (տես Հարաբերականության հատուկ տեսու– թյուն)։ Շ․ ք–ով են օժտված մատերիայի բոլոր տեսակները (Էլեկտրամագնիսա– կան, գրավիտացիոն և այլ դաշտեր)։ Տար– րական մասնիկների Շ․ ք–ի մասին տես Քվանտային մեխանիկա հոդվածում։
ՇԱՐԺՄԱՆ ՔԱՆԱԿԻ ՄՈՄԵՆՏ, կ ի ն ե– տիկական մոմենտ, անկյու– նային մոմենտ, մարմնի կամ մար– մինների համակարգի մեխանիկական շարժման չսոի՝ որևէ կենտրոնի (կետի) կամ առանցքի նկատմամբ։ Նյութական կետի (մարմնի) Շ․ ք․ մ–ի (Is) հաշվման համար կիրառելի են ուժի մոմենտի հա– մար ստացված բոլոր բանաձևերը, միայն դրանցում F ուժը պետք է Փոխարինել –► mv շարժման քանակով (կամ դրա հա– մապատասխան պրոյեկցիաներով), այ– սինքն4 k0=rXmv, որտեղ г-ը շարժվող կետի շառավիղ–վեկտորն է՝ 0 կենտրոնից տարված։ Կետի Շ․ ք․ մ–ի ՓոՓոխությունը ՝ ■–У տեղի է ունենում կիրառված ուժի m0(F) մոմենտի ազդեցությամբ U արտահայտ– վում dk/dt=mo(F)=rXF հավասարումով, որը դինամիկայի հիմնական օրենքի (Նյու– տոնի նրկրորդ օրենքի) հետևանք է։ Երբ rXF=0 (տեղի ունի, օրինակ, կենտրոնա– կան ուժերի համար), Շ․ ք․ մ․ մնում է հաս– տատուն, և նյութական կետը կատարում է հարթ շարժում, իսկ շառավիղ–վեկաորը հավասար ժամանակամիջոցներում գծում է հավասար մակերեսներ (մակերեսների օրենք)։ Այս արդյունքը կարևոր է երկնա– յին մեխանիկայի, արհեստական արբան– յակների և տիեզերական հրթիռների, շարժման խնդիրների լուծման համար։ Նյութական կետերի մեխանիկական հա– մակարգի համար ներմուծվում է շարժման քանակի գլխավոր մոմենտ մեծությունը (որևէ կենտրոնի կամ առանցքի նկատ– մամբ), որը հավասար է համակար– գի բոլոր մասնիկների Շ․ ք․ մ–ների (նույն կենտրոնի կամ առանցքի նկատ– –► մամբ) երկրաչափական գումարին․ K0= ո =Տ пХтм։ Համակարգի գլխավոր i =1 Շ․ ք․ մ–ի Փոփոխությունը տեղի է ունե– նում միայն արտաքին ուժերի ազդեցու– –► e թյամբ և կախված է դրանց M0 գլխավոր մոմենտից։ Այդ կախումն արտահայտվում –> –>е է dK0/dt= M0 հավասարումով (մոմենտ– ների հավասարում), որը, ի տարբերու– թյուն նյութական կետի համանման հա– վասարման, հետևանք չէ դինամիկայի հիմնական օրենքի, այլ ունի ինքնուրույն բնույթ։ Եթե արտաքին ուժերի գլխավոր մոմենտը որևէ կենտրոնի կամ առանցքի նկատմամբ հավասար է զրոյի, ապա հա– մակարգի գլխավոր Շ․ ք․ մ․ նույն կենտ– րոնի կամ առանցքի նկատմամբ մնում է հաստատուն մեծություն, այսինքն՝ տեղի ունի Շ․ ք․ մ–ի պահպանման օրենքը։ Ко=const պայմանից չի հետևում, որ հաս– տատուն են մնում առանձին մասնիկների Շ․ ք․ մ–ները, այլ հաստատվում է այն հանգամանքը, որ համակարգի վրա ազ– դող ներքին և արտաքին ուժերի ներգոր– ծությամբ մասնիկների Շ․ ք․ մ–ները փո– փոխվում են այնպես, որ ամբողջ համա– կարգի Շ․ ք․ մ․ մնում է հաստատուն։ Գըլ– խավոր Շ․ ք․ մ–ի հասկացությունը լայնո– րեն կիրառվում է պինդ մարմնի դինամի– կայում, գիրոսկոպների տեսության մեջ ևն։ Պինդ մարմնի պտտական շարժման դեպքում գլխավոր Շ․ ք․ մ․ պտտման z առանցքի նկատմամբ արտահայտվում է իներցիայի մոմենտի (Iz) և մարմնի ան– կյունային արագության (ա)արաադրյալով․ K2 = IzCo։ Շ․ ք․ մ․ չափվում է կգ․մ2/վրկ, գ․ սմ21վրկ միավորներով։ Շ․ ք․ մ–ով օժտ– ված են ինչպես շարժման բոլոր ձևերը, այնպես էլ ֆիզիկական դաշտերը (էլեկտ– րամագնիսական, գրավիտացիոն ևն)։ Տարրական մասնիկների մեծ մասն ունի սեփական, ներքին Շ․ ք․ մ․՝ սպին։ Գ, Բաբաշանյան
ՇԱՐԺՄԱՆ ՔԱՆԱԿԻ ՊԱՀՊԱՆՄԱՆ
ՕՐԵՆՔ, հիմնական պահպանման օրենք– ներից մեկը, որի համաձայն Փակ մեխա– նիկական համակարգի մեջ մտնող մաս– նիկների՝ շա/ւժէ/ան քանակների երկրաչա– փական գումարը հաստատուն մեծություն Է։ Հետևաբար, փակ համակարգի համար ո Q = =const, x=l որտեղ mi-ն համակարգի մասնիկների զանգվածներն են, Vi-ն՝ արագություննե– րը։ Q-ն՝ համակարգի շարժման քանակը։ Շ․ ք․ պ․ օ–ից բխում Է, որ ներքին ուժերը չեն կարող վւոՓոխել համակարգի գու– մարային շարժման քանակը, թեև առան– ձին մասնիևնեոհ շարժման քանակը կարող է փոփոխվել այդ ուժերի ազդեցությամբ։ Օրինակ, եթե համակարգը բաղկացած է սկզբնական վիճակում անշարժ 2 մարմ– նից, ապա ներքին ուժերի ազդեցությամբ այդ մարմինները կարող են շարժվել միայն միմյանց հակառակ ուղղություն– ներով՝ մարմինների զանգվածներին հա– կադարձ համեմատական արագություն– ներով։ Շ․ ք․ պ․ օ–ից բխող այս արդյուն– քով են բացատրվում հրացանի ետհար– վածը կրակոցի ժամանակ, թիավարման պտուտակի և պրոպելլերի աշխատանքը, ռեակտիվ շարժման սկզբունքը ևն։ Շ․ ք․ պ․ օ․ օգտագործվում է մեխանիկական խնդիրների լուծման համար, ինչպես նաև հարվածի երևույթն ուսումնասիրելիս։ Լույսի արագությանը մոտ արագություն– ներով շարժումների դեպքում և ֆիզիկա– կան դաշտերի համար Շ․ ք․ պ․ օ․ արտա– հայտվում է հետևյալ հավասարումով, ո Q = Տ mtVi +G = const, i–1 որտեղ G-ն այն դաշտերի շարժման քա– նակն Է, որոնց միջոցով տեղի է ունենում համակարգի մասնիկների Փոխազդեցու– թյունը։
ՇԱՐԺՈՒՄ, մատերիայի գոյության եղա– նակը, նրա անբաժանելի ատրիբուտը։ Ընդհանուր առմամբ Շ․ մատերիական օբյեկտների ամեն մի փոխազդեցությունն է ու փոՓոխությունը։ Շ–ման մասին ուս– մունքը ձևավորվել է փիլ․ մտքի զարգաց– ման ընթացքում։ Դեռևս միլեթյան դպրոցի ներկայացուցիչները նախատարրերը դի– տել են որպես հավերժ Շ–ման մեջ գտնվող։ Հերակլիտեսը գտնում Էր, որ «ամեն ինչ հոսում Է», և Շ–ման աղբյուրը հակադրու– թյունների պայքարն Է։ Մեխանիստական մատերիալիզմի ներկայացուցիչները (Ջ․ Թոլանդ, Պ․ Հոլբախ) Շ․ դիտել են որպես մատերիայի գոյության եղանակ, սակայն ամեն մի փոփոխություն հան– գեցրել մեխանիկական Շ–ման։ Գ․ Հեգելը իրականությունը դիտել է անընդհաւո Շ–ման, զարգացման մեջ։ Բոլոր երևույթ– ների Շ–ման և զարգացման աղբյուրը նա համարել է հակասությունը, որը «ամեն մի ինքնաշարժման հիմք Է»։ Նա բացա– հայտել է Շ–ման ընդհանուր օրենքները (Հակադրությունների միասնության к պայքարի օրենքը, Բացասման բացասման օրենքը, Քանակական փոփոխություննե– րից որակական փոփոխությունների անց՜ ման օրենքը)։ Դիալեկտիկական մատե– րիալիզմը ելնում է մատերիայի և Շ–ման միասնության սկզբունքից, չկա մատե– րիա առանց Շ–ման և չկա Շ․ առանց մա– տերիայի։ Շ․ անստեղծելի է և անեղծելի, այն միայն մի ձևից Փոխարկվում է մի այլ ձևի։ Շ․ մատերիայի համընդհանուր հատկությունն Է, որ չի բացառում կոնկ– րետ օբյեկտների հարաբերական կայու– նությունը և պայմանավորված է ներքին ու արտաքին կապերի ու Շ–ման որոշա– կի ձևերի գոյությամբ։ Մատերիայի Շ–ման անոչնչանալիության սկզբունքի բնագի– տական արտահայտությունը պահպան– ման օրենքներն են։
