լու), 266,2 կգ (Կարս), 277 կգ (Կարին, Սպեր), 287 կգ (Բաբերդ), 296 կգ և 307 կգ (Չըլդր, Արդահան), 301,4–314,5 կգ (Շի– րակ), 320,7 կգ (Կարին), 227,61 կգ (Բոր– չալու), 348 կգ (խնուս, Բասեն, Թորթում), 450 կգ (Վան)։ XIX դ․ վերշին և XX դ․ սկզբին Արևմտյան Հայաստանում հար– կերի և առևտրի մեջ օգտագործված մեկ սոմարը հավասար էր 16 ք ի լ և ի =384 հոխա =30 փուտ =492, 851 կգ =608 լիտր։ Ցորենաչափի մեջ քիլեն հավասար էր 74,4 կգ (Բուլանըխ, իյլաթ, Մուշ, Վան), 79,3 կգ (Բիթլիս, Մոտկան, Սասոլն), 84,74 կգ (Մուշ, Վարդո) և 92,44 կգ (Մա– նազկերտ)։ Հայերի կենցաղում մակերեսի չա– փերը հիմնականում արտահայտվել են ցորենաչափերով, այսինքն այն տարածու– թյամբ (խալվարատեղ, սոմա– ր ա տ և ղ, կոտատեղ, փ տ ա տ և ղ ևն), որի վրա ցանվել է համապատասխան քա– շի ցորեն, գարի ևն։ XIX ղ․ և XX դ․ սկզբին հեղուկաչափերը (գինի, ձեթ ևն) ավանդա– բար արտահայտվում էին կշռաչափերով։ Տարոնում ղ ա ր ա տ ա շ կոչվող լիտրը հավասար էր 7,5 հոխա =9,621 կգ = = 10,69 լիտր (ձեթ)։ Սասունում մեկ լիտրը =16 ֆունտ =6,552 կգ =7,28 լիտր (ձեթ)։ Շամախիում մեկ լիտրը =6 հոխա =7,697 կգ =8,552 լիտր (ձեթ)։ Բա– լուում մեկ լիտրը (լ ի ր) =6 հոխա =
12 թուղթ =96 նուկի =2400 ղիրհեմ
=7,6988 կգ =8,552 լիտր (ձեթ)։ Ալեք– սանղրապոլում մեկ բաթմանը կամ ղաբալը =6 հոխա =12 նուկի =48 թուղթ =8,19 լիտր (այս դեպքում ձիթա– չափն անմիշապես վերածվել է տարողու– թյան չափի, թեև արտահայտվել է քաշով՝ ֆունտով)։ Երևանում մեկ բաթմանը հա– վասար էր 2,5 թ ու ն գ ի =8,19 լիտր (գի– նի)։ Երևանի և Նոր Բայազետի գավառնե– րում մեկ բաթմանը հավասար էր 4,095 լիտր և 4,914 լիտր (գինի)։ Ալեքսանդրա– պոլում մեկ թունգին =4 չարեքի =3,688 լիտր (գինի)։ Զանգեզուրի գավառում մեկ բաթմանը կամ մանը =2,866 լիտր և 9,83 լիտր (գինի), Նախիջևանում՝ 4 Թիֆ– լիսի թունգիի =20 բ ու տ ի լ կ ա =15,374 լիտր, և մեկ բաթմանը =3 թունգի =9,83 լիտր (գինի)։ XIX դ․ վերշին և XX դ․ սկզբին Արևել– յան Հայաստանում և Անդրկովկասում լայն կիրառություն են գտել ռուսական չափական համակարգի միավորները։ Հա– յաստանում սովետական կարգերի հաս– տատումից հետո աստիճանաբար ընդուն– վեց մետրական համակարգը։ ՀԻՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ՏԱՐԱԾՎԱԾ ՄԻ ՔԱՆԻ ՉԱՓԱ6ԻՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԵՐԻ ԱՂ6ՈԻՍԱԿՆԵՐ Ա շ շ ու ր ա–բ աբելական հա– մակարգ (մ․ թ․ ա․ II հազարամ– յակ) Երկարության չափեր, աշլու (պարան) = 10 գար =59,4 մ գար =12 ամմատում = 5,94 մ, ամմատում (կանգուն) =24 ուբա– նու =49,5 սմ (հետագայում՝ 39,6 սմ), ուբանու (մատ) =20,6 մմ (հետագայում՝ 16,5 մմ)։ Մակերեսի չափեր, բուռու =3 էբլու = =3,65 հա, էբլու =6 իկու =2,12 հա, իկու =100 սար =35,28 ար, սար (գար) = =60 գին =35, 28 մ2, գին=3 շե =0,59 մ2, շե (հատիկ) =0,2 մ2։ Հեղուկ և սորուն նյութերի տարողու– թյան չաՓեր․ գուռ =3 իմերու =252,6 չ, իմերու (իշաբեռ) =100 կա =84,2 %, կա (շումերերեն՝ ուժ) =0,84 չ։ Ծանրության չավւեր․ տաղանդ (բիլ– տում) =60 մինա =30,3 կգ, մինա (մա– նում)= 60 շեկել =505 գ, շեկել (տիկլում, սիկղ) =180 շե =8,4 գ, շե (շեում) =46 մգ։ Ա շ շ ու ր ա–ք ա ղ դ և ա–պ ա ր ս կ ա– կ ա ն համակարգ (մ․ թ․ ա․ YI դարից հետո) Երկարության չավւեր․ ստատմոս (ման– սիոն) =4 վւարսանգ =25,6 կմ, վւար– սանգ =250 չեբել =6,4 կմ, չեբել =40 կուբիտ (կանգուն) =2 գերեց =64 սմ, զերեց (ոտ) =4 ափ =32 սմ, ափ=4 մաա=
8 սմ, մատ =2 սմ, շեմ =4 մղոն
=6,91 կմ, մղոն =7 ^-ստադիոն = 1,73 կմ, ստադիոն (հալվա) =30 սաա =230,4 մ, սաա =2 կասաբ =7,68 մ, կասաբ (կան)= =2 քայլ =3,84 մ, քայլ =6 գերեց =1,92 մ։ Մակերեսի չաՓեր․ գուռ =10 գան = = 147 ար, գան =10 տասնյակ =14,7 ար, տասնյակ =10 գար =1,47 ար, գար = = 144 քառ․ զերեց =14,7 մ2, քառ․ զե– րեց = 0,1 մ2։ Հեղուկ և սորուն նյութերի տարողու– թյան չափեր (ըստ կշռաչափության), գա– շ րիբա (գրիվ) ~2**“յ~ ^ծ կարաս =8 կա– րաս =260,8 կգ, մեծ կարաս = 1–^– մեծ արտաբոս =3 կարաս =97,8 կգ, մեծ արտաբոս = 1 –փոքր արտաբոս =2 կա– րաս =65,2 կգ, Փոքր արտաբոս = 1 – կարաս =48,9 կգ, կարաս =2 վեբ (մոդ)= =32,6 կգ, վեբ (մոդ)=4 մակուկ =16,3 կգ, մակուկ =4 կադոս =4,08 կգ, կադոս = = 1,02 կգ։ Ծանրության չափեր, տաղանդ =50 մինա =32,6 կգ, մինա =100 դրաքմե = =652 գ (նաև 543․3 գ և 326 գ), պարսկ․ ոսկի տաղանդ =60 մինա =25,2 կգ, պարսկ․ ոսկի մինա =420 գ, մարական արծաթ տաղանդ =60 մինա =33,6 կգ, մարական արծաթ մինա =560 գ։ Հին հունական համակարգ Երկարության չափեր, հազար օրգիա = = 1-– մղոն =10 ստադիոն =1,851 կմ, մղոն =7՝–^- ստադիոն = 1,388 կմ, ստա– դիոն =6 պլեթրոն =10 համմա =
185,136 մ, պլեթրոն = 1-~ համմա
= 10 ակենե =30,856 մ, համմա =6 ակե– նե =10 օրգիա =18,514 մ, ակենե (դեկա– պոդոս) =1 օրգիա =10 պոդոս = շ =3,086 մ, օրգիա (հեկսապոդոս) =2 ~ բեմա =6 պոդոս =1,851 մ, բեմա (քայլ)=
1-^– հուն․ պեքիս =2–* պոդոս
4 3
77,14 սմ, հուն, պեքիս (կանգուն)
1–– կարճ կանգուն =2 պոդոս
61,712 սմ, կարճ պեքիս (կանգուն)
= 1-^–պոդոս =46,284 սմ, պուս (ոտ, հոգ– նակի՝ պոդոս) = 1 –- սպիթամե =2 դիքաս =30,856 սմ, սպիթամե =1–--դի– քաս =23,142 սմ, դիքաս =2 պալես– տե =15,428 սմ, պալեստե (ափ)=2 կոն– դի լոս =7,714 սմ, կոնդի լոս =2 դակտի– լոս =3,857 սմ, դակտիլոս (մատ)=
1,928 սմ, ողիմպական ստադիոն
= 192,27 մ, ատտիկյան ստադիոն =185 կամ 189 մ։ Մակերեսի չաՓեր․ քառ․ պլեթրոն = = 100 քառ․ դեկապոդոս =9,52 ար, քառ․ դեկապոդոս =100 քառ․ պոդոս =9,52 մ2, քառ․ պոդոս =0,095 մ2։ Հեղուկ և սորուն նյութերի տարողու– թյան չափեր (ըստ կշռաչափության), մե– ղի մնոս = l~i– մետրետես =39,17 կգ, մետրետես =4 -i– հեկտա =29,38 կգ, հեկտա =2 հեմիհեկտ =6,53 կգ, հեմի– հեկտ = 1-^– քուսիս (կոնգիոս) =3 քենի– կա =2,45 կգ, քենիկա =2 քսեստ =816 գ, քսեստ =2 կոտիլե (կոտյուղ) =4 օքսի– բափոն =204 գ, օքսիբափոն = կիա– Փոն =51 գ, կիաՓոն =34 գ։ Ծանրության չաՓեր․ տաղանդ =60 մինա =25,5 կգ, մինա =25 աետրադրաք– մե =425 գ, տետրադրաքմե =4 դրաքմե = = 17 գ, դրաքմե =3 դիոբողոս =4,25 գ, դիոբողոս=2 ոբողոս =1,42 գ, ոբողոս =8 քաղկոս =0,71 գ, քաղկոս =0,09 գ։ Հին հռոմեական համա– կարգ Երկարության չափեր․ միլլի արիում շ (հազարյակ, մղոն) =41 --у ակաուս = = 1,598 կամ 1,480 կմ, ակտուս =12 դե– կեմպեդա =38,352 մ, դեկեմպեդա =2 պաս սուս =3,196 մ, պասսուս (քայլ) = 3-^– կուբիտուս =5 պեդիս = 1,598 մ, կուբիտուս = 1“^– պեդիս =47,94 սմ, պես (սովորական) =12 ունկիա =31,96 սմ, ունկիա = 1-^– դիգիտուս =2,663 սմ դի– գիտուս (մատ) =1,997 սմ, պես (օրինա– կան) =29,62 սմ։ Մակերեսի չաՓեր․ սալտուս =4 կենտու– րիա =235,328 հա, կենտուրիա =100 հե– րեդիում =58,832 հա, հերեդիում =2 յու– գերում =58,832 ար, յուգերում =2 քառ․ ակտուս =29,416 ար, քառ․ ակտուս = =4 կլիմա =14,708 ար, կլիմա =9 քառ․ փոքր ակտուս =3,677 ար, քառ․ փոքր ակտուս =4 քառ․ դեկեմպեդա =40,856 ւ/2, քառ․ դեկեմպեդա = 100 քառ․ պեդիս = 10,214 մ2, քառ․ պես (սովորական) =0,10214 մ2, քառ․ պես (օրինական) =0,08773 մ2։ Հեղուկ նյութերի տարողության չափեր (ըստ կշռաչավւության)․ կուլլեուս = 20 ամվւորա =522,24 կգ, ամվւորա =2 ուռ– նա =26,112 կգ, ուռնա =4 կոնգիա =
