= 544 գ, հեմինա = 2 քվարտուս =272 գ, քվարտուս =2 ակետաբուլում =136 գ, ակետաբուլում =1 –> կիաթուս =68 գէ կիաթուս =45,333 գ։ Սորուն նյութերի աարողության չավւեր (ըսա կշռաչաւիության)․ քառ․ պես (քվա– դրանւոալուս)=3 մոդիուս =26,112 կգ, մոդիուս =2 սեմոդիուս =8,704 կգ, սեմո– դիուս = 8 սեքստարիուս = 4,352 կգ, սեքստարիուս =4 քվարտարիուս =544 գ, քվարտարիուս =136 գ։ Ծանրության չափեր, կենտումպո– դիում=60 մինա = 100 պոդիում =32,6 կգ, շ մինա l-у- պոդիում =543,3 գ, պոդիում (լիբրա) =12 ունկիա =326 գ, ունկիա =
2 սեմունկիա =27,166 գ, սեմունկիա
= ւփ_դուելլա =2 սիկիլիա =13,583 գ, դուելլա = l–i–սիկիլիա =9,055 գ, սի– կիլիա = 1-i–միլլիարեսիում = 1-i– սոլի– դուս =6,792 գ, միլլիարեսիում սոլիդուս =5,433 գ, սոլիդուս -l-յ– դե– նարիոլս =4,528 գ, դենարիուս =3 սկրի– պուլում =3,396 գ, սկրիպուլում = 1,132 գ։ Գրկ․ Ա վ գ և ր յ ա ն Հ․, Բացատրութիւն չափուց և կշռոց նախնեաց, Վնա․, 1821։ Մ ա– նանդյան Հ․, Կշիռները և չափերը հնա– գույն հայ աղբյուրներում, Ե․, 1930։ Հ ա մ– բ ա ր յ ա ն Ա․, Ագրարային հարաբերու– թյունները Արևմտյան ՝՝Հայաստանում (1856– 1914), Ե․է 1965 (տես հավելված, Էշ 289–312)։ Վարդանյան Ռ․, Օրավարը որպես հողի մակերեսի չափի միավոր, «ՊԲՕ, 1968, № 2։ Ն ու յ ն ի, Խալվարի համակարգի դրսևորում– ները հայերի տնտեսական կենցաղում, «ԲՀԱ>, 1968, №2։ Петрушевский Փ․ И․, Общая метрология, СПб, 1849; Манан- дян Я․ А․, Римско-византийские хлебные меры и основанные на них индексы хлебных цен, «Византийский временник», т․ 2(27), М․–Л․, 1949; Ն ու յ ն ի, О торговле и горо– дах Армении в связи с мировой торговлей древних времен, Е․, 1954; Хинц В․, Му– сульманские меры и веса с переводом в метрическую систему․ М․, 1970; Варда– нян Р․, Метрология, в кн․։ Культура ран– нефеодальной Армении IV–VII вв․, Е․, 1980; Hultsch F․, Griechische und romische Metrologie, 2 Aufl․, B․, 1882; Petrie F․, Inductive Metrology, or the Recovery of Ancient Measures from the Monuments, L․, 1877; Ն ու յ ն ի, Ancient Weights and Mea– sures, L․, 1926; M z i k H․, Ermessung, Grad, Meile und stadion nach der altermenischen Quellen, «ՀԱ», 1933, №3–10; Schilbach F․ S․, Die byzantinische metrologie, Miinchen, 1970․ Ռ․ Վարդանյան․
ՉԱՓԱԴԼԱՆ, հեղուկների ծավալը չափե– լու համար օգտագործվող սանդղակավոր ապակե գլան։ Արտադրվում են 5–2000 մչ ծավալով Չ–ներ։ Տես նաև Չափիչ անոթ– ներ։
ՉԱՓԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ, չ ա Փ ա գ ր ու մ, կա– ռույցի (կանգուն կամ կիսավեր) բոլոր մասերի և տարրերի ճշգրիտ բնօրինակա– յին չափումների, հորիզոնական և ուղղա– հայաց հանույթի հիման վրա կազմված գծագրեր (հատակագծեր, ճակատներ, կտրվածքներ են)։ Չ․ ճարտ․ հուշարձան– ների վերականգնման, գիտ․ վերակազ– մության, ճարտ․ կոմպոզիցիաների և ձեե– րի կառուցման օրինաչափությունների վեր– լուծության հիմնական աղբյուրներից Է։ Չ–յան մեթոդները տարբեր են․ ձեռքի պարզ գործիքների միջոցով, գեոդեզիա– կան, ֆոտոգրամմետրիկ, տարբեր մեթոդ– ների միաժամանակ կիրառում են։ Ըստ ճշգրտության և մանրամասնության Չ–նե– րը հիմնականում ստորաբաժանում ենՀ արձանագրային, ճարտարա– պետական, ճարտար ա պ և տ ա– կ էս ն–հ նագիտական տեսակների։ Գրկ․ Сердюков В․ Н․, Фотограм– метрия в инженерно-строительном деле, М-, 1970․ Ա․ Ստեփանյան
ՉԱՓԱԶԱՆՑՈՒԹՅՈՒՆ, հիպերբոլ (< հուն․ imepPoXiy– չափազանցում), գե– ղարվեստական պատկերավորման միջոց, երբ առարկան, երևույթը, գործողությու– նը ներկայացվում է չափազանցված կող– մերով։ Չ․ հեղինակի կամ բանահյուսա– կան ստեղծագործության ոճն ու պատումը բնութագրող հատկանիշ Է։ Բնորոշ է բա– նահյուսությանը, գեղարվեստական գրա– կանությանը, մասնավորապես՝ երգիծա– կան բնույթի գործերին (Դ․ Դեմիրճյանի «Քաջ Նազար> կատակերգության տարբեր դրվագներ և գործն ամբողջությամբ)։ Դ․ Գաացարյան
ՉԱՓԱԾՈ, չափաբերված, ռիթմական խոսք։ 1․ Ձ․ կարող են գրվել բանաստեղ– ծական տարբեր տեսակի գործեր, վեպեր, թատերգություններ են։ Չ․ են գրվել նաև գիտական, տեսական մի շարք աշ– խատություններ (Տ․ Կ․ Լոլկրեցիոս, «Իրերի բնության մասին», Ն․ Բուալո, «Քերթողական արվեստ», 1674)։ Չ․ հատ– վածներ արձակ շարակարգումով կարող են հանդիպել արձակի տիրույթին պատ– կանող ստեղծագործություններում։ 2․ Չ․ իմաստի կոնկրետացմամբ ըմբռնվում է իբրև ոտանավոր, բանաստեղծական խոսք։ ժամանակի ընթացքում մշակվել է Չ–ի գրության ձևը՝ որոշակի չափական կազմությամբ աոանձին տողերի հաջոր– դական դասավորություն, որոնց կապակց– ված խմբերը կազմում են տներ, ռիթմա– կան պարբերություններ։ Չ․ խոսքում գոր– ծող տաղաչափական օրինաչափություն– ները որոշում են Չ–ի բնույթը4 ձևավորում այն (տես Բանաստեղծություն, Պոեզիա)։
ՉԱՓԱԿԱՆ ՈՒԹՅՈՒՆ ՏԱՐԱԾՈՒԹՅԱՆ–
ԺԱՄԱՆԱ4Ի, քառաչափ տարածաժամա– նակային բազմաձևության երկրաչափա– կան հատկությունների բնութագիր։ հաշ– վարկման իներցիալ համակարգերում չա– լի ականությունը պսևդոէվկլիդեսյան է․ երկու հարևան պատահույթների քառա– չափ հեռավորությունը (տես Ինւոերվաւ քառաչափ) որոշվում է ds2=d*02– –(dx,2-[-dy2+dz2) արտահայտությամբ, որտեղ x;0=ct։ Այս դեպքում տարածու– թյան երկու կետերի հեռավորության հա– մար տեղի ունի Պյութագորասի թեորեմը․ dl2=dx,2+dy2-fdz2։ Ոչ իներցիալ համակարգերում և գրա– վիտացիոն դաշտերում ds2=gikdx;fcUkf որ– տեղ x;°=ct, x,4=x;, x,2=y, x,3=z, gik(*°, x*, x;2, *3)-ը այսպես կոչված մետրի– կական տենզորի բաղադրիչներն են․ դրանք ֆունկցիաներ են կոորդինատներից և ժամանակից (ըստ կրկնվող ինդեքսների գումարում է կատարվում)։ Այս դեպքում երկրաչափությունը ոչ էվկլիդեսյան է։ Չավւ ականությ ունը որոշվում է gik տեն– զորով․ ընդհանուր դեպքում տարածու– թյան երկրաչափական հատկությունները կետից կետ և ժամանակի ընթացքում փո– փոխվում են։ Այսպիսի քառաչափ բազմա– ձևության երկրաչափությունը կոչվում է ռիմանյան (տես Ռիմանյան երկրաչափու– թյուն)։ Գ․ Սահակյան
ՉԱՓԱՀԱՍՈՒԹՅՈՒՆ (իրավունքում), օրենքով սահմանված տարիք, որին հաս– նելուց հետո ձեռք է բերվում գործունա– կություն, և ծագում են այլ իրավունքներ ու պարտականություններ։ ՍՍՀՄ–ում քաղա– քացին չափահաս է համարվում 18 տա– րեկանից։ Այդ հասակում նա ձեռք է բե– րում քաղ․, քաղաքացիական, ամուսնա– ընտանեկան ևն իրավունքներ, պատաս– խանատու է իր կատարած գործողություն– ների և կնքած գործարքների համար։ Չա– փահաս դառնալուց հետո քաղաքացու որոշ իրավունքներ նաև դադարում են (օր․, ալիմենտ ստանալու իրավունքը), իսկ որոշ իրավունքներ առաջանում մինչև չափահաս դառնալը (օր․, աշխատանքի իրավունքը՝ 16 տարեկանից) կամ չափա– հաս դառնալու պահից ավելի ուշ (օր․, ՍՍՀՄ Գերագույն սովետի դեպուտատ ըն– տըրվելու իրավունքը՝ 21 տարեկանից)։ Տ․ Բարսեղյան
ՉԱՓԱՅՆՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ, ուսումնասիրվող երևույթի համար էա– կան ֆիզիկական մեծությունների միջև առնչությունների հաստատման մեթոդ, որը հիմնված է այդ մեծությունների չա– փայնությունների դիտարկման վրա։ Չ․ վ․ պահանջում է, որ որոնելի կապն արտա– հայտող հավասարումը ճիշտ լինի այդ հավասարման մեջ մտնող մեծություննե– րի միավորների ցանկացած փոփոխու– թյան դեպքում։ Այս պահանջը համընկ– նում է հավասարման աջ և ձախ մասե– րում չափայնությունների հավասարու– թյան պահանջին։ Ֆիզիկական մեծության չափայնության բանաձևն ունի^ [N]= = L1MmTt․․․ տեսքը, որտեղ [NJ-ը երկ– րորդային (ածանցյալ) մեծության չափայ– նության սիմվոլն է, Լ, M, T․․․․-ն իբրև հիմնական ընդունված մեծությունների սիմվոլներն են (համապատասխանաբար՝ երկարության, զանգվածի, ժամանակի ևն), 1, ա, է,․․․-ն ամբողջ կամ կոտորակա– յին, դրական կամ բացասական իրական թվեր են, որոնք կոչվում են [N] ածանցյալ մեծության չափայնության ց ու– ց ի չ ն և ր կամ չ ա փ ա յ ն ու թ յ ու ն։ Այսպես, արագացման համար չափայնու– թյան բանաձևը գրի է առնվում [a]= LT՜2, ուժի համար՝ [F]=LMT~2 տեսքով։ Չա– փայնության հասկացությունր տարած– վում է նաև հիմնական մեծությունների վրա։ Ընդունում են, որ հիմնական մեծու– թյան չւաիայնությունն ինքն իր նկատմամբ հավասար է մեկի և կախված չէ ուրիշ մե– ծություններից․ այդ դեպքում հիմնական մեծության չափայնության բանաձևը համ– ընկնում է իր սիմվոլին։ Եթե ածանցյալ մեծության միավորը չի փոխվում հիմնա– կան միավորներից որևէ մեկի փոփոխու– թյան ժամանակ, այդպիսի մեծությունն ունի զրոյական չափայնություն՝ հա–
