տոպներն են։ Ռադիոակտիվ ընտանիքների իզոտոպների զանգվածի թվերը փոխվում են օրինաչափորեն՝ A=4n+C բանաձևով (ո–ը ամբողջ թիվ է, իսկ C-ն համապատասխանաբար հավասար է 2,3 և 0)։ C= 1 հաստատունով չորրորդ ռադիոակտիվ ընտանիքը, որի տոհմասկիզբը 237Np իզոտոպն է (1/2=2,2• 106 տարի), ստացվել է արհեստականորեն, ռեակտորում։ Այս շարքի վերջնական արդյունքը 209Bi կայուն իզոտոպն է։ Բացի վերո հիշյալ ռադիոակտիվ ընտանիքների իզոտոպներից, գոյություն ունեն բնական այլ իզոտոպներ (40K, 87Rb, 187Re ևն), որոնք տրոհվելով, տալիս են կայուն միջուկներ, սակայն ռադիոակտիվ ընտանիքների տոհմասկիզբ չեն։ Այն Ռ․ ի․, որոնք ստացվում են լաբորատոր պայմաններում, տարբեր միջուկային ռեակցիաների հետևանքով, կոչվում են արհեստական Ռ․ ի․։ Դրանց թիվը մոտենում է 2000-ի և անընդհատ ավելանում է։ Բնական և արհեստական Ռ․ ի․ օգտագործվում են գիտական հետազոտություններում, արդյունաբերության, գյուղատնտեսության, բժշկության մեջ և այլուր։ Լայն տարածում է գտել «նշակիր» միջուկների օգտագործումը։ Ուրանի իզոտոպները և 239Pu իզոտոպը ծառայում են որպես միջուկային վառեչիք և ատոմային զենքի հումք։ Pm-ի, Po-ի, Pu-ի և ուրիշ Ռ․ ի․ լայնորեն կիրառվում են ատոմային մարտկոցներում։ Կալիֆոռնիումի 252Cf իզոտոպն ինքնակամ բաժանման ընթացքում արձակում է միջին հաշվով 4 նեյտրոն և ծառայում որպես նեյտրոնների հզոր աղբյուր։ Տես նաև Ռադիոակտիվություն, Ռադիոակտիվ տարրեր և Ռադիոակտիվ շարքեր։ Ա․ Դանագուլյան
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎ ՄԻՆԵՐԱԼՆԵՐ, միներալներ, որոնք պարունակում են բնական ռադիոակտիվ տարրերի (238Ս, 235Ս և 232Th ռադիոակտիվ շարքերի երկարակյաց իզոտոպներ) այնպիսի քանակություններ, որոնք զգալիորեն գերազանցում են երկրակեղևում նրանց միջին պարունակությունները (կլարկը)։ Հայտնի են ուրանի և թորիումի մոտ 250 միներալ։ Ռադիումի միներսզների քանակը հայտնի չէ։ Ուրանային միներալները բաժանվում են երկու խմբի՝ 1Ս4+ միներալներ–ուրանինիտ ՍՕշ և կոֆֆինիտ U(Si04)i_x(0H)4x։ Նաստուրանը (ուրանինիտի տարբերակ) և կոֆֆինիտը ուրանի հիդրոթերմալ հանքավայրերի գլխ․ արդյունաբերական մի ներալներն են։ Ուրանի փոշենման օքսիդները (ուրանային սևուկներ) և հիդրօքսիդ ները տարբեր ուրանային հանքավայրերի օքսիդացման գոտիներում առաջացնում են զգալի կուտակումներ։ 2 Ս6+ միներալներ–հիդրօքսիդներ (բեկերելիտ–կյուրիտ), սիլիկատներ (ուրանոֆան, կազոլիտ), ֆոսֆատներ (օտենիտ, տորբերնիտ), արսենատներ (ցեյներիտ), վանադատներ (կարնոտիտ) ևն։ Երկրորդ խմբի մինե րալները տարածված են ուրանային հանքավայրերի օքսիդացման գոտիներում։ Թորիումային միներալները (թորիանիտ 1Օշևթորիտ ThSiO*) բնության մեջ ավե լի քիչ են հանդիպում և մեծ մասամբ ուղեկից գոյացումներ են։ Երբեմն առաջաց նում են զգալի ցրոնային կուտակումներ։ Ռ․ մ–ում կայուն իզոտոպների կուտակումը թույլ է տալիս դրանք կիրառելու երկրբ․ գոյացումների բացարձակ հասակը որոշելու գործում։
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎ ՇԱՐՔԵՐ, ռադիոակտիվ ընտանիքներ, ծագումնաբանորեն իրար հետ կապված ռադիոակտիվ իզոտոպների շարքեր, որոնք ավարտվում են կայուն իզոտոպով։ Ռ․ շ–ի յուրաքանչյուր հաջորդ իզոտոպը (դուստր իզոտոպ) առաջանում է նախորդից (մայր իզոտոպ) a-, P- տրոհման կամ K-կլանման հետևանքով։ Շարքի առաջին անդամը (նախամայրը) այդ շարքի ամենակայուն իզոտոպն է՝ ունի ամենամեծ կիսաքայքայման պարբերությունը (Tt/2)։ Իզոտոպի a-տրոհումը բերում է զանգվածի թվի փոքրացման 4 միավորով և կարգահամարի (միջուկում պարունակվող պրոտոնների թվի) փոքրացման 2 միավորով։ Յ–տրոհումը չի փոխում զանգվածի թիվը, կարգահամարը մեծանում է 1 միավորով։ K-կլանումը՝ ատոմի էլեկտրոնային թաղանթից էլեկտրոնի անցումն է միջուկ, որը հատուկ է մեծ թվով պրոտոններ պարունակող անկայուն միջուկներին։ Եթե շարքի առաջին անդամի զանգվածի թիվը բաժանվում է 4-ի, ապա մյուս անդամն երինը՝ 4ո է (ո–ը ամբողջ թիվ է)։ Գոյություն ունեն 4ո+1, 4ո+2 և 4ո՜ՒՅ զանգվածի թվերով իզոտոպներից բաղկացած Ռ․ շ․։ Տարբերում են բնական և արհեստական Ռ․ շ․։ Բնության մեջ գոյություն ունեն թորիումի (4ո), ուրանի (4ո+2), ակտինաուրանի (4ո+3) Ռ․ շ–ի անդամները, քանի որ նրանց առաջին անդամների կիսաքայքայման պարբերությունները (տես աղյուսակ) համաչափելի են երկրի տարիքի հետ (~ 1010 տարի)։ Այդ շարքերն ավարտվում են կապարի կայուն իզոտոպներով։ Նեպտունիուսի (4ո+1) շարքի առաջին անդամի Ti/2 (2,14* 106 տարի) մոտ 1000 անգամ փոքր է երկրի տարիքից։ Այդ շարքի անդամները նախ ստացվել են արհեստականորեն, ապա աննշան քանակներով հայտնաբերվել ուրանի խեժ ահ տնքում։ Շարքի վերջին անդամը 209Bi է։ Բնական Ռ․ շ–ի բոլոր անդամները դարերի ընթացքում գրեթե անփոփոխ քանակություններով գոյություն ունեն բնության մեջ, քանի որ ժամանակի ընթացքում իզոտոպի առաջացման և քայքայման արագությունները հավասարվում են (դարավոր հավասարակշռություն)։ Արհեստական Ռ․ շ․ սկսվում են 4ո, 4ո+1, 4ո+2 և 4ո+3 զանգվածի թվերով արհեստականորեն ստացված տրանսուրանային և այլ իզոտոպներով։ Բնական և արհեստական ռադիոակտիվ շարքերը բերված են աղյուսակում։ Բնական Ռ․ շ–ի որոշ անդամներկրում են հնացած անվանումներ, որոնց ժամանակակից անվանումները բերված են տարրերի պարբերական աղյուսակում, համապատասխան կարգահամարի տակ (օրինակ՝ մեզոթորիում 1-ը՝ MsTh ռա դիումի՝ 228Ra^ իզոտոպն է)։ Աղյուսակը տես հաջորդ էջում։
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎ ՏԱՐՐԵՐ, քիմիական այն տարրերը, որոնց բոլոր իզոտոպները ռադիոակտիվ են (տես Ռադիոակտիվություն)։ Ռ․ տ–ի թվին են պատկանում տեխնիցիումը (Тс, ատոմական համարը՝ Z=43), պրոմեթիումը (Pm, Z=61), պոչոնիումը (Ро, Z=84) և Մենդելեևի պարբերական համակարգում պոլոնիումից հետո եկող բոլոր տարրերը։ Ուրանին հաջորդող տարրերը կոչվում են տրանսուրանային տարրեր։ Ռ․ տ–ից 14-ը՝ թորիումից (Z=90) մինչև լոուրենսիում (Z= 103), ունեն միանման քիմ․ հատկություններ և կազմում են ակտինիդների ընտանիքը։ Բնական Ռ․ տ–ից միայն ուրանը (Ս, Z=92) և թորիումը (Th, Z=90) ունեն այնպիսի ռադիոակտիվ իզոտոպներ (238Ս, 235Ս, 232Th), որոնց կիսատրոհման պարբերությունը համաչափելի է Արեգակնային համակարգի տարիքի հետ, ուստի միայն Ս–ը և Th-ն են առաջնային Ռ․ տ․, այսինքն՝ պահպանվել են մեր մոլորակի վրա նրա կազմավորման ժամանակներից։ Մնացած բոլոր բնական Ռ․ տ․ կոչվում են երկրորդային, դրանց պաշարն անընդհատ համալրվում է երկարակյաց ռադիոակտիվ իզոտոպների տրոհման հաշվին։ 43, 61, 93 և հաջորդող ատոմական համարներով Ռ․ տ․ կոչվում են արհեստական, որովհետև դրանք ստացվում են արհեստականորեն, միջուկային ռեակցիաների օգնությամբ։ Արհեստական Ռ․ տ–ից վերջինը՝ էկառենիումը (Z= 107), սինթեզել են սով․ ֆիզիկոսները 1976-ին․ այսպիսով, հայտնի Ռ․ տ–ի թիվը հասել է 26-ի։ Ռ․ տ–ից շատերն ունեն գործնական կարևոր նշանակություն, օգտագործվում են միջուկային ռեակտորներում, միջուկային զենքում, ատոմային էլեկտրական մարտկոցներում։ Ա․ Դանագուասն
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎ ՏՐՈՀՈՒՄ, տես Ռադիո ակտիվություն։
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎՈՒԹՅԱՆ ՄԻԱՎՈՐՆԵՐ, ռադիոակտիվ աղբյուրներում և պատրաստուկներում նուկլիդների (ռադիոակտիվ իզոտոպների) ակտիվության չափման միավորներ։ Ռադիոակտիվությունը, որպես վիճակագրական պրոցես, բնութագրվում է միավոր ժամանակում միջուկների տրոհման ճ հավանականությամբ։ Եթե պատրաստուկի մեջ կան N անկայուն միջուկներ, ապա միավոր ժամանակում կտրոհվեն միջին հաշվով XN միջուկներ։ Հենց այս XN մեծությունն էլ կոչվում է ակտիվություն։ Միավորների միջազգային համակարգում ակտիվության միավորը բեքերելն է (1980)։ Նշանակվում է բք (միջազգային նշանակումը՝ Bq)։ 1 բք հավասար է այն նուկլիդի ակտիվությանը, որում 1 վրկ–ում տեղի է ունենում տրոհման մեկ գործողություն, այսինքն՝ հավասար է մինուս առաջին աստիճանի վայրկյանի (ՎրԿ՜)՝ Նուկլիդի զանգվածային ակտիվության միավորը բք/կգ–Կ է, մակերևութային ակտիվությանը՝ բքքւԲ–Կ, տարածական ակտիվությանը՝ բք)մ3–ը։ Ռադիոակտիվության արտահամակարգային միավորներն են կյուրին և ռեզերֆորդը, որոնք գործածությունից դուրս են եկել։ Ա․ Դանագուչյան
ՌԱԴԻՈԱԿՏԻՎՈՒԹՅՈՒՆ (< ռադիո․․․ և լատ․ activus – գործուն), ճառագայթաակտիվություն, քիմիական տարրի անկայուն իզոտոպի ինքնակամ
