ու առևանգումները― մի խոսքով նույն հին հայկական հարցը։
Եվ պարբերաբար եվրոպական պետությունների շահերի դիմաց, լուսավոր մարդկության խղճմտանքի դիմաց, ամբողջ հայության մորմոքվող սրտի դիմաց ծառանում է էդ արյունոտ ու արցունքոտ հարցը։ Այժմ էլ ահա նորից բարձրացել է նա սրբազան ահավորությամբ։ Ի՞նչպես պետք է վճռվի նա և էդ մնացած մասում։
Առաջին պատասխանը, որ բխում է գործի հիմնավոր ծանոթությունից, ասում է.
― Էս օրվան մնացածն էլ պետք է վճռվի էնպես, ինչպես որ վճռվել է մինչև այժմ։
Բայց էստեղ մի մեծ հարց։
― Ո՞վ կուզի դրա առաջն առնի և ո՞վ է կարող։
Եվ ահա, հարցի պատմությանն ու ընթացքին հետևելով, եկանք կանգնեցինք էնտեղ, որ հայկական հարցի մնացորդն էլ պետք է լուծի Ռուսաստանն էնպես, ինչպես լուծել է մինչև այժմ, կամ ուրիշ խոսքով, եկանք կանգնեցինք Խոյ ու Մակու։ Եվ ահա սահմանի մյուս կողմը թյուրք կառավարությունը, որ միշտ խաղացրել է եվրոպական պետություններին, լավ գիտենալով, որ նրանք էլ են խաղ անում, աճապարանքով հրամանագրում է իր պաշտոնյաներին― խաղաղություն պահպանել հայկական նահանգներում, թե չէ ռուսը անց կկենա։
Էսպեսով ամբողջ աշխարհքը գիտի, որ թե… ռուսն անց կկենա։
Թուրքը երբեք չի կարողացել և այժմ էլ չի կարող առնել ռուսի առաջը։ Հապա ո՞վ կուզենա առնել ռուսի առաջը։
Եվրոպական մեծ պետությունները կուզենան։
Նրանք են միշտ պաշտպանել թուրքին ռուսի դեմ և կարող է պատահել, որ նորից նրանք պաշտպանեն։
― Արդյոք թուրքի սիրո՞ւց։
― Ոչ։
― Գուցե հայերին մարդավայել օր ու կյանք տալու համա՞ր։
― Երբե՛ք։
