Էջ:Հանրամատչելի բժշկական հանրագիտարան (Popular medical encyclopedia).djvu/572

Այս էջը հաստատված է

Չ

ՉՄՇԿԱՅԻՆ ՄԱՐԶԱՁԵՎ, ընդգրկում է սովոր. չմշկասահքը, գեղասահքը և արագընթաց չմշկավազքը:

Չմշկավազքն ամրապնդում է առողջությունը, նպաստում օրգանիզմի կոփմանը, բարձրացնում դիմադրողականությունը սուր շնչառական հիվանդությունների նկատմամբ, զարգացնում և ամրապնդում է մկանները (հատկապես՝ ոտքերի), լավացնում է նյութափոխանակությունը, արյան շրջանառությունը և շնչառության օրգանների աշխատանքը, բարերար է ազդում նյարդային համակարգի վրա: Սառույցի վրա չմուշկներով տեղաշարժվելու թեթևությունն ու արագությունը՝ ուժերի համեմատաբար փոքր ծախսումով, Չ.մ. դարձնում են տարբեր տարիքի ու մասնագիտության մարդկանց ակտիվ հանգստի լավագույն ձև:

Երեխաներին չմուշկներով սահել կարելի է սովորեցնել 5-6 տարեկանից: Չմշկասահքը կիրառվում է որպես բուժական ֆիզկուլտուրայի ձև:

Գեղասահքը, բացի օրգանիզմի վրա բարերար ազդեցություն թողնելուց, նպաստում է նաև գեղագիտ. դաստիարակությանը, զարգացնում շարժումների գեղակերտություն: Երեխաներին գեղասահք կարելի է սովորեցնել 7-8 տարեկանից: Արագընթաց չմշկավազքը կապված է ֆիզ. ուժերի զգալի լարվածության հետ և պահանջում է հատուկ պատրաստվածություն: Ճիշտ կազմակերպված պարապմունքները և մրցումներին մասնակցելը նպաստում են բազմակողմանի ֆիզ. զարգացմանը, մշակում են արագություն, տոկունություն, ճարպկություն և կամային հատկանիշներ: Մշտ. մարզումների ու մրցումների մասնակցել (բժշկի թույլտվությամբ) երեխաները կարող են սկսել 11-12 տարեկանից (նրանց համար սահմանվում են կարճ մրցատարածություններ):

Չ.մ-ի պարապմունքների ժամանակ հագուստը պետք է լինի թեթև և հարմար, լավ պաշտպանի քամուց ու ցրտից, բայց ավելորդ տաք չլինի (գերսառեցումից և գերտաքացումից խուսափելու համար): Ոտքերին հագնել բրդե կիսագուլպաներ, որոնք ամուր գրկեն ոտնաթաթը, բայց չսեղմեն (ցրտահարությունից խուսափելու համար): Դա կանխում է նաև պարապմունքների ընթացքում բավականին հաճախ հանդիպող վնասվածքը՝ ոտնաթաթի ոլորումը: Հանգստի ժամանակ ցանկալի է կոշիկների քուղերն արձակել, կատարել ոտնաթաթի ինքնամերսում և մարմնամարզ. մի քանի պարզ վարժություններ՝ սրունքաթաթային հոդի համար:

Վերջին շրջանում օգտագործվում են նաև անվավոր չմուշկներ, որոնք հնարավորություն են տալիս մարզումներ ու ժամանց կազմակերպել նաև ասֆալտապատ հրապարակներում:


Պ

ՊԱՀԱԾՈՅՈՒՄ ՏՆԱՅԻՆ, տնային պայմաններում սննդամթերքի հատուկ մշակում՝ պահպանման ժամկետները երկարացնելու և փչանալուց պահպանելու նպատակով: Գոյություն ունեն տնային պահածոյման առանձին եղանակներ ու մեթոդներ, որոնցով տարբեր չափով են պահպանվում մթերքի սննդային ու կենսբ. արժեքները, ինչպես նաև դրանց կայունությունը: Բոլոր դեպքերում անհրաժեշտ է լավ մշակել մթերքը, քանի որ պահածոյած մթերքի որակը, պահպանման տևողությունը, փչանալուց պահպանումը շատ բանով կախված են հումքից: Չորացումը, որպես տնային պահածոյման եղանակ, կիրառելի է բուս. մթերքների (կանաչեղեն, սունկ, հատապտուղ, միրգ) համար: Ամռանը չորացնում են արևաօդային եղանակով և արհեստ.՝ հատուկ սարքավորումներում կամ չորանոցներում տաքացրած օդի միջոցով: Չորացրած մթերքը, բուրմունքը պահպանելու նպատակով, պետք է պահել լավ փակվող տարայում, չոր, սառը տեղում: Չորացրած մթերքը խոնավանալիս կորցնում է որակը և շուտ փչանում (բորբոսնում):

Թթու, աղ դնելիս կաթնաթթվային միկրոօրգանիզմների միջոցով տեղի է ունենում բանջարեղենում, մրգում պարունակվող շաքարների խմորում՝ պահածոյող գործոնի՝ կաթնաթթվի ավելացմամբ: Կերակրի աղը, համեմունքային կանաչեղենը և սխտորը պահածոյումը դարձնում են ավելի հուսալի և լավացնում մթերքի համը:

Շաքարային (մինչև 60-65%) պահածոներում միկրոօրգանիզմների կենսագործունեության համար պայմանները նպաստավոր չեն:

Մրգի, բանջարեղենի և հատապտուղների ջերմային մշակումն ընկճում է մթերքը փչացնող մանրէների կենսագործունեությունը կամ ոչնչացնում դրանց, ինչպես նաև ախտածին միկրոօրգանիզմներին: Ջերմամշակման նպատակով մթերքով բանկաները տեղավորում են ջրով լցված դույլերի կամ կաթսաների մեջ և ջուրը տաքացնելով՝ հասցնում եռման (100°C): Ջերմամշակման ժամանակը կախված է բանկաների տարողությունից:

Մարինադները ջերմամշակելիս միկրոօրգանիզմները ոչնչանում են մինչև 100°C ջերմաստիճանում: Որքան բարձր է պահածոների թթվայնությունը, այնքան դրանք հուսալի են պահվում:

Պտուղները, բանջարեղենը, ինչպես նաև շատ սպիտակուցներ պարունակող մթերքը (միս, ձուկ) 100°Շ-ից ցածր ջեր. մաստիճանում ջերմամշակելիս դրանց մեջ կարող են պահպանվել միկրոօրգանիզմներ, ինչպես նաև սպոր առաջացնող մանրէներ՝ բոտուլիզմի հարուցիչներ: Բանջարեղենային պահածոներ պատրաստելիս ճարպերի օգտագործումը մեծացնում է ջերմության հանդեպ միկրոօրգանիզմների կայունությունը, հետևաբար նման պահածոները կարող են անորակ լինել: Անբավարար ջերմամշակված մսի, ձկան, ճարպեր պարունակող բանջարեղենային պահածոներն առաջացնում են ծանր, հաճախ մահացու թունավորումներ (տես Սննդային թունավարակում):

Քանի որ տնային պայմաններում պահածոներ պատրաստելիս հնարավոր չէ ապահովել 100°C-ից բարձր ջերմաստիճան, որի դեպքում ոչնչանում են բոլոր միկրոօրգանիզմները, ուստի բանջարեղենը, սունկը, միսը, ձուկը, կաթնամթերքը խստիվ արգելվում է պահածոյել: Նույնիսկ արտաքինից լավորակ թվացող պահածոները կարող են պարունակել բոտուլինային թույն:

Պահածոյվող մրգում, բանջարեղենում, բացի բակտերիաներից, կարող են լինել տարբեր խմորասնկեր և բորբոսասնկեր: Վերջիններս պահածոյի անբավարար ջերմամշակման դեպքում սկսում են իրենց կենսագործունեությունը, որն արտահայտվում