կուսակցական մարմինների մէջ, ուր իրանք չէին կարող ունենալ մուտք ու մասնակցութիւն:
Այս ցաւոտ խնդրի մասին եւս կազմել եմ անցեալ ամառ՝
պատասխանաաու մարմնի յանձնարարութեամբ ու ընդհանուր ժողովին
ներկայացնելու համար՝ մի ընդարձակ զեկացագիր: Զեկուցագիրս
կարդացել է Պօլսում գումարւած Շրջանային ժողովի մէջ: Այստեղ
բաւականանում եմ այս մի քանի տողով միայն:
20. Նոյեմբերին ընդհանուր զինադադար յայտարարւեց. Գերմանիան
ու իր ցինակիցները պարտւած էին, ջարդւած յաղթանակը
դաշնակիցներինն էր:
Գերմանական զօրքերը հապճեպ հեռացան Վրաստանից. սկսեցին
քաշւել դէպի իրանց նախկին սահմանները նաեւ թուրքերը: Ամսի վերջին
Բաթում ափ իջան առաջին անգլիական զօրքերը — մեր դաշնակիցների
զօրքերը:
Յոյսերի նոր դուռ էր բացւում մեր առջեւ: Թւում էր թէ մեր
գրութիւնը Անդրկովկասում պիտի փոխւի արմատօրէն, — փոխւի դէպի
լաւը- չէ՞ որ յաղթողները ու գերմանացիներին Թիֆլիսում փոխարինողները
մեր զինակիցներն էին, չէ՞ որ մենք էլ կռւել էինք իրանց
շարքերում ընդհանուր թշնամիներից մէկի՝ Թիւրքիայի դէմ: Բնական
էր յուսալ, թէ մենք պիտի վայելենք անգլիացիների առանձին
բարեացակամութիւնը ու որոշակի տարբերւենք վրացիներից, որ
այնքան ֆլիրտ էին արել գերմանների հետ ու մանաւանդ ազրբէյջանցիներից,
որոնք պարզապէս անցել էին թուրքերի կողմը:
Դարձեալ սխալւած էինք. անգլիացիները չարին այդ տարբերութիւնը:
Կարճես չգիտէին կամ մոռացել էին, թէ մենք իրանց
դաշնակիցներն ենք, իսկ վրացիների ու ազրբէյջանցիների հանդէպ ցոյց
տւին այնպիսի մեծահոգութիւն, որ միանգամայն անսպասելի, մասամբ
իսկ անհասկանալի էր մեզ համար:
Իհարկէ, գանգատեցինք դառնօրէն անգլիացիներից, ասինք
ապերա՛խտ են այս մարդիկ: Դա ամենահեշտ միջոցն էր՝ մեզ
անհասկանալի երեւոյթները բացատրելու համար: Ապերախտ են, ասինք,
ու սրտերս թեթեւացրինք, այլեւս չորոնեցինք այդ ապերախտութեան
աղբիւրները:
21. Դեկտեմբերի սկզբներին ծագեց կարճատեւ հայ-վրացական
պատերազմը:
Երբ թուրքական բանակը՝ Ալեքսանդրօպօլի վրայից անցնելով՝
հասաւ մինչեւ Փամբակ ու գրաւեց Ղարաքիլիսան, վրացիները օգտւեցին
հանգամանքից ու զօրք մտցրին հայկական Լօռին: Պատրւակը այն էր,
թէ ուզում են կանգնեցնել թուրքերի առաջխաղացումը դէպի Թիֆլիս:
Բայց թուրքերի հեռանալուց յետոյ էլ վրացիները չուզեցին դատարկել
