դեմոկրատական սիստեմով (ընդհանուր, հաւասար, ուղղակի ու գաղտնի ձայնտւութիւն, համեմատական ներկայացուցչութիւն)․ բայց տարօրինակ էր ու վհատեցուցիչ այդ իբր թէ ժողովուրդավարական հաստատութեան կազմը 80 անդամից 72- այսինքն՝ ճիշտ 90 առ 100 — դաշնակցականներ էին... միւս քաղաքական կուսակցութիւններից ներկայ էր միայն սօցիալիստ-յեղափոխականը, որը գրաւել էր ընդամէնը չորս տեղ:
Մենք, դաշնակցականներս, երեւել էինք՝ տարած յաղթանակով:
Չէինք հասկանում, որ այդպիսի կազմ ունեցող պարլամենտը պարլամենտ
չէ, այլ միայն պարլամենտի ծաղրանկար: Չէինք հասկանում, որ դա մի
սոսկալի ապացոյց է, թէ ո՛ր աստիճանի անպատրաստ է մեր ժողովուրդը
պետական կեանքի համար, որ աստիճանի տգէտ է ու անփոյթ՝ իր
քաղաքական իրաւունքների հանդէպ: Չէինք հասկանում, որ մեր
դաւանած դեմոկրատական իրաւակարգը չի կարելի հաստատել այդպիսի
ընտրութիւնների վրայ: Չէինք հասկանում, որ մեր յաղթանակը
հաղթանակ չէր, այլ կատարեալ պարտութիւնը, որ 72 մարդ նստեցնելով
պարլամենտում, մենք կորցնում էինք մեր ոտի տակի հողը,
դեմօկրատիզմի հիմքը: Չէինք հասկանում, որ վերցնելով մեր ձեռը
անբաժանելիօրէն ամբողջ իշխանութիւնը, մեզ վրայ էինք վերցնում
նաեւ ամբողջ պատասխանատւութիւնը եւ որ այդ բեռի տակից պատւով
դուրս գալու համար՝ չունէինք հարկաւոր ոյժն ու պատրաստութիւնը:
Չէինք հասկանում, որ մեր սեփական դաստիարակութեան համար մեծ
կարիք ունէինք, որ մի զօրեղ օպօզիցիա կանգնած լինէր մեր կողքին,
միշտ զգաստ պահէր մեզ, ի կարգ հրաւիրէր եւ թոյլ չտար, որ դուրս
գայինք օրէնքի ու իրաւասութեան սահմաններից: Չէինք հասկանում,
վերջապէս, որ փոխադրելով մեր կուսակցական նիստերը պարլամենտական
սրահն ու կառավարութեան շէնքը՝ մեռնում էինք կուսակցականօրէն...
Պարլամենտ չկար Հայաստանում, մի դատարկ ձեւ էր առանց
պարունակութեան:
Պետական հարցերը քննութեան էին առնւում ու լուծւում դռնփակ,
դաշնակցական ֆրակցիայի սենեակում, ու ապա յայտարարւում
պարլամենտի ամբիոնից: Իրօք չկար եւ պարլամենտական ֆրակցիա,
որովհետեւ սա դրւած էր Դաշնակցութեան բիւրօի խիստ հսկողութեան
տակ ու պարտաւոր էր կատարելու նրա հրամանները: Չկար եւ
կառավարութիւն․ սա եւս ենթարկւած էր բիւրօին, բիւրօի մի տեսակ
գործադիր մարմինն էր պետութեան մէջ: Բօլշեւիկեան սիստեմ էր սա:
Բայց այն, ինչ որ բօլշեւիկները անում են հետեւողականօրէն ու
բացայայտ, մենք աշխատում էինք քողարկել դեմօկրատական ձեւերի
տակ:
25. 1920թ. Մայիսի առաջին օրերին տեղի ունեցան բօլջեւիկեան
ցոյցեր ու ապստամբութեան փորձեր:
