մենք մի վայրկեան անգամ թոյլ տայինք մեզ վարւել այնպէս, ինչպէս կվարւէր — գիտակցօրէն թէ անգիտակցօրէն — կուսակցական ֆանատիզմով բռնկւած հիւանդը:
Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը մի սոսկ գործիք էր վարպետ-պատմութեան
ձեռին: Երբ գործիքը կատարել է իր զործը, մաշւել է ու հնացել կամ
երբ գործի շարունակութիւնը պահանջում է նոր ձեւի գործիք — հինը
դէն է ձգւում ու պէտք է ձգւի: Անցեալի գործիքը կարող է մնալ
հարգանքի ու երախտագիտութեան, սիրոյ ու պաշտամունքի առարկայ:
Բայց նրա տեղը՝ ազգային թանգարանումն է եւ ո՛չ արհեստանոցում,
ուր կոփւում է այսօրւայ կեանքը:
Հայ քաղաքական դատը վարելու համար Դաշնակցութիւնը անպէտք
է այլեւս՝ ուրեմն պիտի հեռանայ ասպարեզից:
Շարունակ խոսում եմ հայ քաղաքական դատից, շարունակ
վերադառնում եմ նոյն խնդրին — այն պարզ պատճառով, որ չեմ
կարողանում բաժանել Դաշնակցութիւնը այդ դատից: Իմ ըմբռնումով,
մեր կուսակցութեան ամբողջ էութիւնը այդ դատի մէջ է: Բնական է,
ուրեմն, որ ուղղելով խօսքս դաշնակցականների համագումարին, չեմ
կարող ունենալ ուրիշ ելակէտ՝ իմ մտածողութեան ընթացք տալու եւ
եզրակացութիւններս հիմնաւորելու համար:
Հարցնում եմ մեզ հետ միասին կմեռնի՞ արդեօք մեր կեանքի
գործը՝ հայ քաղաքական ազատագրումը:
Ծայրայեղ մեծամտութիւն կլինէր այսպէս մտածել, — ոչ միայն
մեծամտութեիւն, այլ եւ շատ միամիտ հասկացողութիւն պատմական
երեւոյթների:
Սրանից մի տարի առաջ ես գրել եմ «Ճակատամարտի» մէջ, թէ
Հ.Յ.Դաշնակցութեան մահով մեծապէս վտանգւած կլինի նաեւ հայ
քաղաքական դատը․ բայց այնտեղ միաժամանակ բացատրել եմ, որ
Դաշնակցութեան իսկական սահմանները շատ աւելի լայն են, քան մեր
կուսակցական կազմակերպութիւնը․ որ մեր կուսակցութիւնը՝ մարտնչող
հայութեան արտայայտութիւններից մէկն է միայն, ոչ աւելին․ որ
«Դաշնակցութիւն» անունն իսկ կարող է վերանալ, մոռացւել իսպառ, բայց
այն ըմբոստ ոգին, ազատագրւելու այն տենչը, որ ծնունդ է տւել
դաշնակցութեան եւ որ իսկական Դաշնակցութիւնն է, չեն մեռնի:
Կուսակցութիւնը — աւելի ճիշտ՝ այսօրւայ կազմակերպութիւնը — կարող
է կազմալուծւել, բայց գաղափարն ու գործը կմնան կենդանի:
Ոչ միայն կենդանի կմնան, այլեւ մի նոր կենսունակութիւն
կստանան:
Եւ հէնց դրա համար է, — դատը ապահովելու, նրա զարգացման
ընթացքը չխանգարելու համար է, որ առաջարկում եմ կուսակցական
ինբնասպանութիւն:
Հասկանանք․ հայ բօլշեւիկները մեր ժառանգներն են, որ
