1989- 93-ին կամավորական ջոկատի, Մարտակերտի ՊՇ 2-րդ վաշտի կազմելում մասնակցել է Մարտակերտի, Քելբաջարի շրջանների ինքնապաշտպանական և ագատագրական մարտերին։
Հետմահու ոլստլեատրվել է ԼՂՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով։ Թաղված է Չլդոոնում։ ՍՈՍ, գյուղ ԼՂՀ Մարտունիի շրջանում՝ շշջկենտրոնից 22 կմ հարավ-արեմուտք 800 մ բարձրության վրա։ Տարածքը՝ 1788 հա։ Բնակչությունը՝ 1005 (2003) ։ Զբաղվում են երկրագործությամբ և անասնապահությամբ։ Ունի միջնակարգ դպրոց, բուժամբուլատոփա։ Գյուղում պահպանվել է Մ. Գեուգ եկեղեցին (XVIII դ.), շրջակայքում (7 կմ հեռավորությամբ)՝ Ամարասի վանքը (IV դ., նորոգվել է XVIII դ.), Ա. Լուսավուիչ ուխտատեղին։
1989-ին Ս-ում կազմավորվել է կամավորական ջոկատ, որի հիմքի վրա 1992-ի հունիսին ստեղծվել է վաշտ, 1993-ին՝ գումարտակ։ 1989-94-ին ջոկատը, վաշտը (ներառված էր Մաճկալաշենի 22-րդ գումարտակում), գումարտակը մասնակցել են Ս-ի, Մարտակերտի, Հադրութի, Ֆիզուփի (Ներրին Դիվանլար, Ֆիզուլի, Կարախանբեյփ, Սեյիդահմեդփ, Հորադիզ են), Քելբաջարի, Կուբաթլորի շրջանների ինքնապաշտպանական և ազատագրական մարտերին։ Գյուղից հրամանատարներ են եղել Ա. Պետրոսյանը (վաշտի, ապա՝ գումարտակի), Ս. Գասպրայանը (գումարտակի), Հ. Հակոբյանը։ Ս-ից ԼՂՀ «Մարտական խաչ» 2-րդ աստիճանի շքանշանով պարգևատրվել են Ա. Պետրոսյանը, Հ. Քոչարյանը, իսկ հետմահու՝ Մ. Պետրոսյանը, Հ. Հակոբյանը, Գ. Գրիգորյանը, «Մարտական խաչ» 1-ին աստիճանի շքանշանով՝ Մ. Գասպարյանը։ Գյուղից զոհվել է 36 ազատամարտիկ։
Յու. Հայոսպետյան
«ՍՈՍ ՍԱՐԳՍՅԱՆ» ՖՈՆԴ, հիմնվել է 1988-ի դեկտեմբերի 3-ին, Երևանում՝ Սոս Սապսյամի նախաձեռնությամբ և գործել մինչև
1989- ը։ Նպատակն էր աջակցել ԼՂԻՄ-ում բռնագաղթածների բնակեցմանը, նաև օգնել Սոս Սարգսյանին Մոսկովյամ հացադուրի և Վիեննայում ծավալած գործունեության ժամանակ։ Ֆոնդի դոոմական միջոցները գոյացել են տարբեր ձեռնարկությունների, Հայ առաքելական եկեղեցու, անհատնելի, արտասահմանյան տարբեր երկրների մարդասիրական կազմակերպությունների, «Գարի Կասպարով» բարեգործակահ ֆոնդի հատկացումներից։ Ա 1990- ՍՈՑԻԱԼ-ԴԵՄՕԿՐԱՏ ՀՆՁԱՆՅԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ (ՍԴՀԿ), Հնչակյան կուսակցություն, հայ ազգային ընկերվարական կուսակցություն։ Հիմնաղլվելէ 1887-ին, ժնևում։ Հիմնաղիր ղեկավարները Ռուսաստանից եկած մի խումբ ուսանողներ էին՝ Ա. Նազարբեկ (1866-1939), Մ. Նազափեկ (18041941), Գ. Կաֆյան (1860-1930), Ռ. Խանազատ (1862-1929) և ուփշներ։ Կարճ ժամանակամիջոցում կուսակցության կառույցներ են ստեղծվել Թուրքիայում, Իրանում, Ռուսաստանում, ԱՄՆում, Բուլղարիայում, Ռումինիայում և այլուր։ Հայաստանում խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո ԽՍՀՄ տարածէում հնչակյան կազմակերպությունները լուծարվել են։ ՀՀ-ում
1987- ից սկսել է գործել Հայաստանի սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցությունը։
1888-ին հրատրաակվել է կուսակցության ծշագիշը, ուը «մոտակա նպատակ» է համարել Արևեյան և Արևմտյան Հայաստանի ազատագրությունը համազգային ապստամբությամբ, միացյալ անկախ պետության ստեղծումը։ Ծրագրի համաձայն՝ հնչակյանների գործունեության առանցքը Հայկական հարցն էր։ Սակայն XIX դ. 80-90-ական թթ. Արևմտյան Հայաստանում գուծունեություն ծավալելով՝ համոզվել են, ու համազգային ապստամբության գաղափարն անիրականարի է։ Ուստի համատեղել են խաղաղ քաղաքական ցույցերն ու հայդուկային ելույթները։ 1905-ի հայ-թաթարական բախումների ժամանակ, արցախահայության անվտանգությունը պաշտպանելու համար, ֆիդայական խմբելով Ղարաբաղ են հասել հնչակյան հայտնի գործիչներ Փարամագը (Մատթերա Սարգիսյան), Սարգիս Տեր-Կարապետյան-Հակոբյանը և ՈՄիշներ։ 1918-ին, երբ Բւեստ-Լիտովսկի, այնուհետև Տոոպիզոնի պայմանագրով Զանգեզուրը, Ղարաբաղը և Նախիջևանը դուշս թողնվեցին Հայաստանի կազմից, հնչակյան ֆիդայիներ Պանդուխտը (Միքայել Սերյան) և Արամ Տեր-Գրիգույանն իրենց զինակիցներոկ միացել են զորավար Անդրանիկի Առանձին հարվածող զորամասին՝ այդ տարածէևերը պաշտպանելու նպատակով։ 1920-ի սեպտեմբերին ՍԴՀԿ պատվիրակությունը Մոսկվայում խորհրդային ղեկավարությանն է ներկայացրել Ղարաբաղի և Նախիջևանի հայոց պատկանելիության մասին տեղեկագիր
ի հոկտեմբերի 30-ին Վաշինգտոնում գումարված խաղաղության միջազգային հա-
