թերահաւատութեամբ նայում է ամեն նոր ջանքերի վրա, իր մայրենի լեզվով գրել ու խօսել արհամարհում է, ամեն րոպէ ու ամեն դէպքում՝ կրկնում է ոչինչ․ չէ կարելի անել,— բայց և առանձին զուարճութիւն է գտնում՝ ամեն նոր, լուսաւոր երևոյթը անճանաչութեամբ խեղդելու,— այդ տեսակ դասի հետ ուրիշ ի՛նչ միջոց կարելի է գործ դնել, եթե ոչ նորա վերա անողորմ՝ կերպով յարձակվել․ նորան, ինչպէս մենք ասացինք, մտրակել, նրան այդ վնասակար թմրութենից հանելու համար․․․ Մտրակով չը խփես, բան չի դառնայ։— Այդ ուղղութիւնը, այսինքն քննադատական բացասական ուղղութիւնը,― միակ միջոց է քնած ուժերը զարգացնելու համար։
Հին սերունդի դէմ ընդհակառակն, նորանից ոչինչ չը սպասելով, որովհետև բնականապէս նրա ժամանակը անցած համարելով,— մենք չենք յարձակվել, այլ աշխատել ենք միայն մեզ պաշտպանել նրա մեր ջանքը հերքող հնացած զօրութեան առջև․․․
Կայ մի երրորդ տարրը այն է ժողովուրդը, որ ծոյլ չէ, աշխատասէր է, բայց անգիտակցաբար աշխատում է իր երեսի քրտինքում, որովհետև մի կողմից չը գիտէ ինչպէս աշխատէ, իսկ միւս կողմից իր բոլոր աշխատանքից ինքն օգուտ չէ քաղում։
Այդ տեսակ տարրի դէմ անկարելի է յարձակվել, որովհետև նա անում է բոլոր ինչ որ նորանից կախված է, ինչ որ ներում է նրա նեղ տնտեսական դրութիւնը․․․ Այդ տարրին հարկաւոր է օգնել․․ բայց ի՞նչպէս,— քարոզներով․․․ ոչ, քարոզները ուրիշներին, այդ գործի մէջ աւելի վարժ մարդիկներին թողնելով, մենք փորձեցինք և պէտք է շարունակենք աշխատող ամբոխին օգնել, դիմելով նոյն ամբոխին, որ նա իր դրութիւնը պարզի, հաղորդելով մեզ իր դրութեան մասին հում, անմշակ նիւթերը, թէ անտեսական թէ բարոյական կողմից։
Մի և նոյն ժամանակ, լաւ գիտենալով, որ աշխատող դասի բարոյական կողմը, մտաւոր զարգացումը անմիջապես կախումն ունի նրա տնտեսական դրութեան բարելաւութենից, մենք միշտ ուշադրութիւն էինք դարձնում և պիտի դարձնենք գլխաւորապէս տնտեսական խնդիրների վերա․․․
Ուրեմն հին սերունդը մենք համարում ենք անվնաս, անցաւոր և պէտք է մեր ձայնը նրա դէմ բարձրացնենք միայն այն րոպէներում, երբ ստիպված կը լինենք մեր անձը պաշտպանել։
Նոր, լուսաւորված սերունդը, եթէ նա չը փոխվի մտրակի հարուածների տակ, մենք պիտի միշտ համարենք խաւարասէր և նրա գոյութիւնը ամենավնասակար արգելք ժողովրդի կանօնաւոր զարգացման համար։
Ժողովուրդը, ճշմարիտ աշխատող ամբոխը մենք պիտի համարենք մեր գործունէութեան համար վերջնական նպատակ, և նրա տնտեսական դրութիւնը,— բարելաւութեան աղբիւր ամբողջ հայ-հասարակութեան համար։
Երբ առաջին անգամ Յունաստանում ծագեց թատրոնի գաղափարը, դերասանները նկարագրում էին բեմի վերայ ժողովրդի մէջ պատահած մի յանցանք, կրելով իւրեանց վերայ յանցաւորի անունը, զգեստը, դիմակը և այլն։ Փոքր ինչ յետոյ այլ ձևի անյարմարութիւնը տեսնելով, որոշեցին բեմի վերայ ներկայացնել մրայն պատահած դէպքը առանց դիպչելու անձնաւորութեանը։ Ուրեմն դեռ հին Յունաստանում թատրոնի առաջին գաղափարը կայանում էր նորա մէջ, որ կրթողական ազդեցութիւն ունենալ ժողովրդի վերայ հրապարակ հանելով նորա լաւ և վատ կողմերը, նորան յատկանիշ պակասութիւնները և արժանաւորութիւնները։ Այդ կազմում է և այսօր թատրոնի գլխաւոր նշանակութիւնը։
Այս տեսութիւնից ինքն ըստ ինքեան հետևում է, որ մեր ժողովրդի պահանջներին լիապէս կարող են համապատասխանել նորա առօրեայ կեանքից առած պիեսաները։ Այդ բանը մի կողմից ապացուցանում է և նոյն իսկ ժողովրդի համակրութիւնը։ Նորանից մի քանիսը (Պեպօ, Խաթաբալա և այլն) այնքան գրաւիչ են ժողովրդի համար, որ սա երրորդ, չորրորդ անգամ նոցա տեսնելուց յետոյ ևս դուրս է գալիս թատրոնից նոր տպաւորութիւններով, նոր հիացմունքով։
Բայց այսպիսի ինքնուրոյն պիեսաները, որոնք քննում են ժողովրդի մինչև այժմ անյայտ մնացած կողմերը, երևան են հանում նորա մինչև այժմ քօղարկած յատկութիւնները,— այդպիսի պիեսաները սակաւ են մեզանում և շատ շատ երկու-երեք հատ հազիւ են դուրս գալիս ամբողջ տարուայ ընթացքում։ Սահմանափակել մեր թատրոնական բեմը այդ սակաւաթիվ պիեսաների անդադար կրկնողութեամբ, կը նշանակէ զրկել նորան կենդանութենից և շինել միջոց ժողովրդին ձանձրացնելու։ Եթե մենք ցանկանում ենք նորա յարատև գոյութիւնը, որ անհրաժեշտ է թէ ժողովրդին կրթելու և ազնուացնելու համար և թէ իբրև միջոց նորան նախապատրաստելու առաւել բարձր օտար պիեսաները ըմբռնելու համար, ուրեմն մենք պետք է մտցնենք նորա մէջ նոր տարրեր, առաջուց ընտրելով նոցա մէջ աւելի յարմարները։
Պէտք է խոստովանել, որ այդ ընտրութիւնը բաւական բարակ հարց է։ Աւելորդ է ասել, որ մեզ համար առանձին խորհուրդ չեն կարող ունենալ այն եւրոպական պիեսաները, որոնք այնքան սերտ կապուած են իւրեանց տեղական կեանքի հետ, որ առանց սորա ծանօթութեան անկարելի է նոցա հասկանալ։ Բայց չը պէտք է մոռանալ, որ կան և այնպիսի գրուածներ, որոնք մարդկային հոգու ճիշդ ճանաչողութեամբ կարող են ընդհանուր մարդկութեան սեփականութիւն համարուել (ինչպէս, օրինակի համար՝ Շէկսպիրի, Շիլլերի և այլոց աշխատութիւնները)։ Առնենք նոյն իսկ „Թուղթ խաղացողի կեանքը”, որ վերջին անգամ ներկայացրեց Հայ-դերասանական խումբը։ Թէպետ և մենք չենք կարող ասել, որ այդ ախտը մեր մեջ այնպիսի ծայրայեղութեան է հասել, ինչպէս, օրինակի համար, Փարիզում, բայց և չենք կարող բոլորովին հերքել նորա գոյութիւնը։ Միւս կողմից այդ պիեսայի մէջ կայ այն ընդհանուր—մարդկային գաղափարը, որ մարդը կուրացած իւր կրքով, զոհելով նորան իւր ընտանեկան, հասարակական և մարդկային պարտականութիւնները հասնում է արագիքային վախճանի։ Հայը կարող է մի այդպիսի երևոյթ ուրիշ յանցանքի վերաբերութեամբ տեսած լինել։ Երկու դիպուածքում ևս հոգեբանական արտայայտութիւնները մի և նոյն են։—
Միակ անյարմարութիւնը, որ կարող է պատահել եւրոպական ընտիր պիեսաները հայկական բեմի վերայ ներկայացնելու ժամանակ, այդ այն է, որ ամբոխի ճաշակը դեռևս այնքան զարգացած չէ, որ նա կարողանայ հասկանալ նոցա բոլոր նրբութիւնները և արժանապէս գնահատէ նոցա։ Ուրեմն սոցանից հարկաւոր է ընտրել այնպիսիները, որոնք մինչև վերջը կարողանային կապած պահել ժողովրդի գրգռուած ուշադրութիւնը։ Պետք է նկատել, որ այդ պահանջին բոլորովին համապատասխանում էր „Թուղթ խաղացողի կեանքը”։
Մեր կեանքից առած պիեսաները շատ գեղեցիկ և օգտակար են, բայց որովհետև նոքա սակաւաթիւ են, ուստի և չը պէտք է հրաժարուել այն գանձերից, որոնք կազմում են ընդհանուր մարդկութեան սեփականութիւնը, ընտրելով սոցանից այնպիսիները, որոնք յարմար լինէին մեր ժողովրդի ճաշակին և հասկացողութեանը և օգտի հետ միասին և զուարճութիւն պատճառէին նորան։
„Մշակի 45-րդ համարում կարդացինք մի տեղեկութիւն Պետերբուրգի բժշկական Ակադեմիա մտնելու կանանց քննութիւնների մասին։ Այդ տեղեկութիւնը Պետերբուրգի լրագիրներում հրատարակված, երևի հաղորդել են կանաց հարցի ջատագովները, չը կամենալով թշնամիներին մի նոր զէնք տալ։ Ես կաշխատեմ պատմել ձեզ այդ հարցաքննութիւնների մասին հարազատ և գործին աւելի մերձ աղբիւրների վերա հիմնվելով։
Հոկտեմբերի 15-ին սկսվեցան քննութիւնները։ Քննվողները 105 էին, առարկաները սոքա էին թուաբանութիւն, երկրաչափութիւնից միմիայն երկայնաչափութիւն և հարթաչափութիւն, իսկ ֆիզիկայից մինչև ձայնը։ Ֆիզիկայից կամ պատմութիւնից առաջարկվում էին բնաբաններ շարադրութիւն գրելու համար, քննվողը ազատ էր՝ ընտրել իր բնաբանը կամ ֆիզիկայից (կրկին մինչև ձայնը) կամ պատմութիւնից, շարադրութիւնը նա գրում էր հարցաքննութեան նոյն իսկ դահլիճում։ Երկրորդ կամ երրորդ օրը պէտք է պաշտպանէր իր գրվածը․ այս մի թեթև ծիսակատարութիւն էր։ Սորանից յետոյ հարցաքննում էին թուաբանութիւնից համարեա թե ըստ մեծի մասին առաջին չորս գործողութիւններն էին հացնում, բայց մի քանիսներից (շատ սակաւներին) հարցնում էին և միւս մասերը։ Ալճերրայից միայն մի օրիորդ կամնցաւ քննվել։ Երկրաչափութիւնից շատ սակաւներին էին քննում։ Լեզուներից օրիորդները պարտաւոր էին քննութիւն տալ կամ լատիներէնից, կամ նոր լեզուների մէկից, օրինակ գերմաներէնից։
Քննվողները ինքեանք պատմում էին, որ շատ թեթև էին հարցաքննում, սակայն հետևանքները ոչ այնքան մխիթարիչ եղան։ Կային այնպիսիները՝ որք յայտնելով թէ ֆրանսերէնից են կամենում քննվել՝ կարդալ կամ չը գիտեին այդ լեզվով, կամ թուաբանութեան չորս գործողութիւնից օրինաւոր չը կարողացան պատասխանել։ Հարիւր հնգից միայն յիսուն և վեց հոգի ընդունվեցան։ Ընդունվածների թվում կան երկու հրէուհիք։
Դասախօսութիւնները սկսվեցան նոյեմբերի մէկին։
Ուրեմն եթէ գտնվէին մեզանում ցանկացող օրիորները բժշկական ճեմարանը մտնելու, թող չը կարծեն որ հարցաքննութիւնները անչափ դժուար են՝ մի օրիորդ, որ գիտէ կանանց գիմնազիօնի կամ ինստիտուտի աւանդած մաթեմատիկան և ֆիզիկական և փոքր ի շատէ նոր լեզուներից մինը, և կարող է ներկայացնել այդ ուսումնարանից աւարտման մի վկայական, անշուշտ կընդունվէր ճեմարան։
Անցնենք ուրիշ տեղեկութիւններին։ Նորերումս տեսայ պ․ Միանսարեանի տպագրած օրինակները հայկական գրութեան համար։ Ես կարծում եմ որ ամեն հայ պարտական է ձեռնտու լինել որ մերայնոց մէջ կանօնաւոր գրութիւնը տարածուի։
յաջողուել է միայն երկու տետրակները տեսնել։
Երկու գլխաւոր պակասութիւն ենք նկատում այս աշխատութեան մէջ։ Պ․ Միանսարեանցը սովորութիւն ունի առհասարակ իւր հրատարակութիւնները զանազան յաւելուածներով ծանրաբեռնել։ Լաւ էր եթէ այդ յաւելուածները միշտ կապ ունենային գրուածքի նիւթի հետ․ այն ժամանակ ոչինչ մեղադրելու բան չէինք ունենալ։ Բայց արի տես որ շատ անգամ հակառակն է պատահում։ „Կանոնաւոր և վայելուչ գրութեան” հինգ յաւելուածներից իսկապէս միայն մինը (զանազան թանաքներ շինելու տարազները) վերաբերում է գրուածքին, որովհետև ինչ յարաբերութիւն կարող է լինել վայելչագրութեան և „անտառների ստիպողական հարկաւորութեան“ կամ „անատոմիկական ստուերագրերի ու բառարանի“ մէջ․․․․
Միւս պակասութիւնն է ծանօթութիւնների չափազանց շատութիւնը, որոնցից ոմանք բոլորովին աւելորդ են։ Այսպէս օրինակի համար, ուսուցիչ բառը մեկնելու համար ծանօթութեան մէջ դրած են բոլոր նորա ածանձները ու զանազան ձևերը մինչև քառասուն բառ (եր․ 5)․ գրութեան մէջ թուահամարի գործածութեան վրայ խօսելիս՝ ծանօթութեան մէջ համարեա բոլոր բացարձակ ու դասական թուականները յիշում է, իսկ մի թուականի գրաբառ հոլովումը դնում է (եր․ 29), և այլն։ Այս յաւելուածները ու ծանօթութիւնները գրքի կէսից աւելի են բռնում։
Առհասարակ պէտք է ասած, որ պ․ Միանսարեանցի այս աշխատութիւնը, որքան էլ արժանաւորութիւններ ունենայ, մի անհրաժեշտ երևոյթ չէ մեր աղքատիկ գրականութեան մէջ, որ ուրիշ աւելի մեծ կարօտութիւններ ունի։ Մեր կարծիքով աւելի լաւ կը լինէր եթէ հեղինակը աւելի խնայողութեամբ վարուելով՝ բաւականացած լինէր միայն վայելչագրութեան հիմնական կանոնները ամփոփելով գրութեան օրինակների առաջին տետրակի սկզբում, իբրև հրահանգ ուսուցիչների համար։ Այդ մեծ թեթևութիւն կը լինէր թէ հասարակութեան և թէ հեղինակի համար, որ հազիւ թէ կարողանայ իր արած ծախքերը ծածկել։ Երանի թէ մենք խաբուած լինենք մեր կարծիքի մէջ․․․
Աւելի մեծ մանկավարժական նշանակութիւն ունի Ուշինսկու „Մանկական Աշխարհի“ հայկական թարգմանութիւնը, որի երկրորդ հատորը նորերումս հրատարակուեցաւ։
Քիչ գիրք կայ որ պ․ Կամսար Տէր Դաւթեանցի այս աշխատութեան չափ յարձակմունքների ենթարկուած և միևնոյն ժամանակ այնքան տարածուած լինի, այնպէս որ առաջին հատորի երկրորդ տպագրութիւնը արդէն սպառվելու վրայ է։ Ինչ է սորա պատճառը, ընթերցող։— Ընթերցանութեան գրքերի սակաւութիւնը։ Այդ ճշմարիտ է, բայց մի ուրիշ աւելի հիմնաւոր պատճառ կայ այստեղ․— Ուշինսկու գրքի պատուականութիւնը մի կողմից և թարգմանութեան խակութիւնը միւսից։
Հին ու ծանօթ ճշմարտութիւն է, որ մի լեզուից միւս լեզվով բան թարգմանելու համար երկու գլխաւոր արժանաւորութիւն է հարկաւոր․ առաջին, երկու լեզուների հիմնաւոր ծանօթութիւնը և երկրորդ, թարգմանելի առարկաների հիմնաւոր գիտութիւնը։ Այս երկու արժանաւորութիւններից մանաւանդ առաջինի դէմ մեղանչում է պ․ Դաւթենացը։ Թարգմանչի ցանկութիւնն է եղել, ինչպէս երևում է, երեխաներին հասկանալի լինելու համար․ մի միջին լեզու գործ դնել ժողովրդական ու գրաւոր լեզուների մէջ․ ուստի գործ է ածում գաւառական բառեր ու ձևեր խառն գրաւոր լեզուի բառերի ու ձևերի հետ։ Սորանից առաջ եկաւ մի անբնական խառնուրդ, մի աններդաշնակութիւն, այնպէս որ գաւառական կենդանի ձևերն ու բառերը իրանց գեղեցկութիւնը կորցնում են այն բոլոր խաօսի մէջ։ Այս տպաւորութիւնն է անում ընթերցողի վրայ „Մանկական աշխարհի“ ընթերցումը։
Բացի սորանից ուրիշ պակասութիւններ ենք նկատում պ․ Տէր Դաւթեանցի աշխատութեան մէջ․ օտար բառերի գործածութիւն այնտեղ, ուր համապատասխան բառեր կան հայերէնի մէջ․ այսպէս են՝ սանկա, կնեաղ, համ․․․ համ և այլն, փոխանակ սահնակ, իշխան, թէ թէ․․․ գործածական բառերի։ Դերանունների տարապայման կրկնութիւնը, ինչպէս այս պարբերութեան մէջ․ նա „հարցրեց նրանց թէ ինչ են կանչում նրանց (երևի какъ ихъ зовутъ)“, քանի տարեկան են նրանք, կարդալ գրել գիտեն թէ ոչ, նրանց ծնողները ովք են, նրանք որտեղ են բնակվում" (ա․ 7)։ Աւելի բնական ու կանոնաւոր կը լինէր ասել հայերէն՝ նա հարցրեց նրանց անունն ու տարիքը․ թէ կարդալ գրել գիտեն թէ ոչ, ծնողները ովք են, որտեղ են բնակվում։ Լեզուի հիմնական կանօնների դէմ սխալներ, օրինակի համար՝ „լաւ աշակերտը պէտք է ջանասիրութիւնով տանը դասերը կրկնել, իսկ գրքերը և տետրակները մաքուր և կարգին պահել․․․։ Նա պէտք է քաշքշվի և․․․ մի կտոր հաց խնդրել․— փոխանակ կրկնէ պահէ խնդրէ․— վերջապէս թէև Ուշինսկու այս աշխատութիւնը ընդհանուր կրթողական բնաւորութիւն ունի, այնուամենայնիւ կան հատուածներ, որոնց միջից ռուսաց կեանք է արտաշնչում։ Պ․ Տէր Դաւթեանցը իր տեսակ է մշակում այդպիսի հատուածները։ Այսպէս, մի հատուածի մէջ կարդում ենք․ „դեկտեմբերի 12-ին գիշերը երեք անգամ երկարանում է օրիցը․․․․ առաւոտեան ժամի 9-ին դեռ էլի մութն է, ճաշից յետոյ ժամի 3-ին արդէն հարկաւոր է ճրագները վառել“, և այլն։ Աշկարայ է որ այստեղ Ռուսաստանի և մասնաւորապէս Պետերբուրգի ձմեռուայ վրայ է խօսքը։ Թարգմանիչը այս հատուածը հայացնելու համար բաւական է համարում վերջումը ռուս բառի տեղ հայ բառը դնել, ասելով․ „Ուրախ է անցկենում հայ մարդու ձմեռուայ կեանքը“։ Գեղեցիկ մշակութիւն․․․
