Եվ Բերտան հեռացավ։
Քաղաքային այգու շուրջն էլ ամեն ինչ փոխվել էր։ Բերտան չէր կարողանում ճանաչել այն տեղերը, ուր ինքը մի ժամանակ զբոսնում էր Էմիլի հետ։ Ծառերը կտրել էին։ Ճանապարհի մեջտեղը ինչ-որ տախտակներ էին շարված։ Եվ նա չէր կարողանում գտնել այն նստարանը, որի վրա մի օր նա հայտնեց իր սերը։ Խոսքերը մտքից անհետացել էին, բայց նրանց իմաստն անջնջելի ապրում էր Բերտայի հոգու մեջ։
Նա այգու մարդաշատ մասն եկավ։ Այստեղ տիրում էր կարգուկանոն։ Զբոսնում էր խայտաբղետ ամբոխը։ Բերտային թվում էր, որ իր վրա ուշադրություն են դարձնում, և մի քանի տիկին, նույնիսկ, ծիծաղում են իր վրա։ Եվ դարձյալ նա ինքն իրան այնքա՜ն գավառական երևաց, որ սկսեց չարանալ իր երկչոտության վրա և մտաբերեց այն ժամանակը, երբ ինքը մանկահասակ աղջիկ էր, երբ այնքան ազատ ու անկախ էր ման գալիս այս ծառուղիներում։ Իսկ այժմ նա այնքան ետ է մնացել, այնքան խղճալի՜ է դարձել։
Երևի երբեք սիրտ չի անի այն մարդաշատ համերգի ժամանակ առաջին կարգերում նստել։ Բոլորովին անհավատալի էր թվում, որ Էմիլը կարողանա ճանաչել իրան, մտաբերե իր գոյության մասին։ Ինչ ասես՝ չի տեսել նա այդ անցած ժամանակի ընթացքում. քանի-քանի կին ու աղջիկ կարող էին սիրել նրան և գուցե ոչ այնպես, ինչպես ինքը՝ Բերտան։
Նա վերադառնում էր այն ծառուղիներով, ուր այնքան էլ շատ մարդ չկար։ նա իր երևակայության մեջ պատկերացնում էր Էմիլին զանազան կենսական դրություններում։ Վեպերից նրա մտքում մնացած աղոտ պատմությունները խառնվում էին Էմիլի արտասահմանյան արտիստական տուռնեի մասին ունեցած իր հասկացողություններին։ Մեկ Էմիլին երևակայում էր գոնդոլի վրա, Վենետիկում, մի որևէ ռուս իշխանուհու հետ, մեկ՝ Բավարական արքայի պալատում, ուր հերցոգուհիները հիանում էին նրա նվագածությամբ ու սիրահարվում վրան, մեկ՝ հռչակավոր օպերային երգչուհու ննջարանում կամ, վերջապես, Սպանիայում, մի շքեղ դիմակահանդեսում, հմայիչ դիմակներով շրջապատված։
Եվ որքան որ անհասանելի էր թվում Էմիլը, վեհությամբ ու փայլով շրջապատված, այնքան ավելի չնչին էր երևում ին-
56
