մի ուսումնասիրությունից երևում է, որ նախքան եկեղեցիի վերածվելը ավելի հին ժամանակ եղել է այդ շինությունը։
Թե ի՞նչ նպատակով շինված է, ինձ հայտնի չէ, միայն հետագայում, 5-րդ դարում, փոխարկվել է եկեղեցին արձանագրության մեջ հիշված մարդկանց ձեռքով, երբ բավականին ձևափոխված է. ինչպես օրինակ ավելացված են Portique-ները և այլն։
10-11-րդ դարերուն Բագրատունի թագուհիները, Աշոտ Ողորմածի կինը և Գագիկ Ա-ի կինը, զանազան նվիրաբերություններ և նորոգություններ կատարած են։ Հետագային Գրիգոր Մագիստրոսի աղջիկ՝ Վեստ Սարգսի կինը մի տուրք զիջել է գյուղին կամ գյուղաքաղաքին։
Բացի շինության հնությունից, որը գրեթե հասնում է հեթանոսական դարերը, ունի իր մեջ ուշագրավ երևույթներ, որոնք ճարտարապետական որմնաշինական արվեստներու մեջ կարևորություն ունին։
Գյուղ Արագածի արևմտյան լանջին վրա, Հառիճից երկու կիլոմետր հեռու Արթիկի շրջանում։ Գյուղի մեջ կա մի 7-րդ դարու եկեղեցու պատի մի մասը։ Սրան կից շինած են գյուղացիք իրենց եկեղեցին։ Եկեղեցու շուրջը թափած են գեղաքանդակ քարեր՝ զանազան դարերու։ Մի հատ քառակուսի կոթողաձև տապանաքարի պատվանդանը կա, որուն վրա փորագրված է Դանիելը ձգված առյուծի գոգը և առյուծները լիզում են ոտները։ (Նույնը կա նաև Հառիճի կոթողի պատվանդանին վրա)։
Մաքրավանքից մեկ կամ մեկ ու կես ժամաչափ դեպի հարավ կգտնվի Քաղսի գյուղը, որտեղ կա մի հին քարաշեն եկեղեցի ս. Աստվածածին անունով. տանիքը և պատերի մի մասը քայքայված են, որոնք կարկատված են փայտով։
Նախապատմական շրջաններից սկսած մինչև քրիստոնեական վերջին դարերի հնագիտական մնացորդներով լի է Օշական գյուղը և գյուղի շրջանը։ Բայց մինչև այժմ հնագիտական լուրջ հետազոտություն և ուսումնասիրություն չի կատարված այս շրջանում։ Գյուղից մի քիչ հերու արևելյան և հարավային կողմերը, բազմաթիվ նախաքրիստոնեական գերեզմաններե զատ, կգտնվեն նաև հնագույն ձևի դոլմեններ, որոնց գյուղի բնակիչները Օղուզի տներ անունն են տալիս։ Գետի մյուս ափին ևս դեպի Հաջի Լարա գյուղը և նրա շրջակայքը տարածված են նախաքրիստոնեական գերեզմաններ, պաշտման խոշոր աշտարակներ և այլ մնացորդներ՝ մինչև Աղավնատան սահմանը։ Եթե ի նկատի առնենք նաև Օշականի անմիջական սահմանակից Ոսկեվազ, Աղթամուր և այլ գյուղերն ու սահմանները, այն ժամանակ մի ընդարձակ շրջան կլինի հնագիտական տեսակետով հետազոտելի։
Գյուղի անմիջապես եզերքում կան երկու բլուրներ, որոնց մեկը մի փոքր սար ըսվելու չափ մեծ և բարձր է։ Նախապատմական տեսակետով շատ մեծ արժեք են ներկայացնում այդ բլուրները. բլուրներեն մեծին և ընդարձակին գյուղացիք անվանում են Գիդի Կոնդ։ Այս բարձր Կոնդի գագաթին տակավին երևում են հսկայական որձաքարերով անշաղախ շինված ամրոցի մնացորդները, և ամրոցի մեջ ցեղապետական բնակարանների հիմերը, բացի ուրիշ անջատ և մասնավոր հիմերի մնացորդներից։ Երևում են նաև քարայրներ, որոնք նախաքրիստոնեական ծագում ունեն։ Քրիստոնեական շրջանում ևս ավանդաբար նվիրականացել է այս մեծ բլուրը և զանազան կետերի վրա կանգնվել են խաչքարեր, դամբարաններ և այլն և այլն։
Երկրորդ Կոնդը, որ քիչ հեռու է Դիդի Կոնդից և անհամեմատ փոքր է, սակայն դարձյալ պատկառելի մեծություն ունի և գյուղացիք «Գյուլլե Կոնդ» անունն են տալիս։ Այս բլուրը պարզապես արվեստական մի I բլուր է, որուն հողը եթե քննվի, կտեսնվի որ մոտակա Դիդի Կոնդ անվանված մեծ բլուրի լանջից փորելով տեղափոխել են և կազմել են այս Գյուլլե Կոնդ անվանված բլուրը՝ շրջապատելով որձաքար անշաղախ պատերով, որոնց հետքերը տակավին երևում են։
Գյուլլե Կոնդը մեծ նախապատմական դամբարան է, որը վաղուց նկատել էր Երվանդ Լալայանը։ Հարմար առիթով նա պեղումներ կատարեց Խաչիկ վարդապետի հետ, բայց ինձ հայտնի չէ մինչև այժմ, թե ո՞ւր տարին բլրի միջից հանված իրեղենները։ Թեև պետք է ասել, որ պեղման օրենքներին հակառակ փորումներ կատարելուն համար, բնականորեն քիչ արդյունք պիտի ունենային՝ գյուտերի տեսակետով և որչափ որ լսել եմ այս պեղումը եղած է իբրև մի նախնական փորձ, առաջիկային շարունակելու համար, սակայն հետո չեն կարողացել շարունակել։ Եթե հմուտ մասնագետների ձեռքով պեղումները շարունակվեն թե՛ այս բյուրի վրա և թե՛ մոտակա դոլմենների և նախաքրիստոնեական գերեզմանների շրջանում, մեծ արդյունք կստացվի հնագիտական տեսակետով։
Քրիստոնեական շրջանի հնությունների մնացորդներ ցրված են գյուղի զանազան կողմերում։ Գյուղի մեջ նշանավոր տեղ կբռնե պատմական տեսակետով այն քարյա կոթողը, որ ավանդությունը վերագրում է Մավրիկ կայսեր մոր անվան։ Մեր պատմագիրներեն ոմանք ասում են, որ Մավրիկ կայսրը բնիկ օշականցի էր, հակառակ օտար պատմագիրների տված տեղեկության Մավրիկի ծագման մասին։ Ուստի եթե ստուգվի, որ Մավրիկ կայսրը բնիկ օշականցի էր, այն ժամանակ կասկած չի մնա, որ կոթողը ևս Մավրիկի մոր հիշատակն է, որովհետև կոթողի կազմվածքը ևս հայկական չէ, թեև մասունքների մեջ նկատվում են հայկական տևղական ձևեր։ Աստիճանավոր պատվանդանի վրա կանգնված է միակտուր բարձր միանկյունավոր սյուն, որու գլխին վրա Զվարթնոցի մանվածո կողովավոր խոյակներին շատ նման մի խոյակ կա։ Այս խոյակն է, որ տեղական ժամանակակից ճարտարապետական հատկանիշն ունի։
Ներկայի Օշական գյուղը ընդհանրապես հայոց մեջ ժողովրդականություն է վայելում, հայկական գրերի գյուտի հեղինակ Մեսրովբ Մաշտոցի այնտեղ թաղված լինելուն համար։ Այս գյուղը սեփականություն էր Վահան Զորավարին, որը Մաշտոցի մարմինը փոխադրեց իր կալվածքը հանուն երախտագիտության և դամբարանին
