Էջ:Armenian architecture, Toros Toramanian.djvu/173

Այս էջը հաստատված է

Որովհետև այս կաթողիկեն 6-րդ դարու շենք է և խորանի երկու կողմերու սենյակներուն աբսիդներ շինելը մոտ 10-րդ դարու սովորություն, հետևաբար իմ տեսությամբ միանգամայն տարակուսական պետք է լինի կողմնակի աբսիդներուն շինության ժամանակակից լինելը։

Բնորոշ հատկության է մեծ աբսիդին արևելյան կողմեն դուրս շեշտված լինելը, սա կլինի ապացույցներեն մեկը, որ մինչև 7-րդ դար աբսիդներ միշտ դուրսը շինված էին՝ ինչպես Ապարանինը՝ Մոլլա-Ղասումի եկեղեցին, Եղվարդի փոքր եկեղեցին, Տեկորի եկեղեցին և այլն։ Թեև մյուս կողմանե ուժեղ բացառություններ ալ կան, որոնց արևելյան աբսիդները պատեն ներս ամփոփված են. ինչպես Աշտարակի բազիլիկը, Երերուքի բազիլիկը։

Եկեղեցու պեղումներեն դուրս եկեր է երկու հատ շարժական ավազաններ, մեկուն մեկ կողմը երկու տող արձանագրություն գրված։ Այս ավազանները մոտավորապես Զվարթնոցի շարժական ավազանին ձևն ունին, թեև անոնցմե մի քիչ փոքր, մեկուն վրայի քանդակված խաչը հնագույն ոճ մը ցույց կուտա, որովհետև նույն ձևով խաչեր հաճախ մինչև 7-րդ դար կանգնված եկեղեցիներու քանդակներուն մեջ գերեզմանաքարերու վրա կան. 10-րդ դարեն սկսված շինված խաչքանդակները առհասարակ միշտ ստորին կողմեն երկար թև ունին, իսկ հիները միշտ հավասարաչափ թևերով են։

Ուշագրավ է եկեղեցվո հարավային արևելյան կողմը կիսաքանդակ մի շիրիմ, որ ինչպես կերևի, երկու մարդկոց համար շինած է, երեք աստիճաններով խարիսխի մը վրա, անոր վրան դրված է եղեր երկու պատվանդաններ և պատվանդաններու վրա կոթողներ անշուշտ քանդակազարդ, ինչպես տեսնված է ուրիշ տեղեր, այս կոթողներեն և պատվանդաններեն միայն մեկը մնացեր է տեղին վրա, որուն արևմտյան ճակատին վրա քանդակված է մի կանգնած մարդու պատկեր։

Մինչև 13-րդ, 14-րդ դարեր, թե եկեղեցին և թև շրջակայքը շեն լինելուն մեծ ապացույց են թե՛ եկեղեցվո շրջակայքը և թե՛ մեկ կամ մեկ ու կես վերստ հեռավորության վրա գտնված ընդարձակ գերեզմանատան մեջ գտնված կանգուն ու կիսականգուն բազմաթիվ խաչարձաններ, որոնց շինությանց ոճերը կհասնին մինչև 13-14-րդ դարերը։

Գերեզմանատան մեջ 7-րդ դարու կամ ավելի հին հատկանիշ կրող գերեզմանաքարեր կամ կոթողներ չկան, սակայն 10-11-րդ դարերու հատուկ ոճով քանդակված խաչարձաններ կան։ Նմանապես կաթողիկեի մոտը գտնված շիրիմը միակն է, մնացածները 10-14-րդ դարերու հատկանիշը ունին։

Եղվարդի փոքր եկեղեցին (բազիլիկ), որը դարձյալ Խաչիկ վարդապետի պեղումներով երևան եկած է, ամենայն հավանականությամբ 5-րդ դարու գործ է, շատ բնորոշ է իր լայնության համեմատ երկարությունը, նաև միջի որմասյանց խոյակ ու խարիսխներու moulure-ները, որոնք համանման են Տեկորի, Շիրվանճուքի, Մոլլա Ղասումի գերեզմանատան փոքր եկեղեցու մեջ եղած խոյակներուն։ Անտարակույս ապացույց կարող է համարվել Մոլլա Ղասումի գերեզմանատան միջի փոքր եկեղեցիին վկայարան լինելուն, քանի որ իսկապես գերեզմանատան մեջ կգտնվի։

Խաչաձև ավազանին ներքև դրված խորանարդ մեջը փորված քարը, որ կամ ավազան է դարձյալ, և կամ խաչի պատվանդան, վերևի եզերքը գրված է Զգնդատուրք զմեղաւոր յիշեցեք:

Արևելյան կողմը դուրս ընկած աբսիդին առջև ընկած է մի քար, որուն վրա կա չորս տող արձանագրություն, քարի տաշվածքի ձևը ցույց կուտա, որ անկյունավոր աբսիդի հարազատ քարն է և վրան հիշատակված է խորանին շինությունը հետևյալ կերպով.

«Ես Գրիգոր Սարտր… ետու շինել զխորանս ի սու…ոսի ի փրկութիւն հոգւոյ»․ տառերը մոտավորապես 12, 13-րդ դարերու ոճին նման են։

Կաթողիկեի հարավային կողմը արևելյան ծայրին, մոտ 3-4 մետր հեռավորության վրա, մնացեր է մեծագույն շինության մը պատը՝ անտաշ որձաքարե հիմերու վրա, ամենայն հավանականությամբ ժամանակակից է եկեղեցվո շինության և անշուշտ պիտի ծառայեր իբրև եպիսկոպոսանիստ կամ առաջնորդարան։ Այս պատին առջևը ընկած է մի սև քարե դուռ, որուն ծխնիները դեռ կմնան, բնական քարե հանված, դրան չափը 140 երկարութ. և 95 լայնություն բացի ծխնիներեն։

Փոքր եկեղեցին ըստ երևույթին շինված է հինգ աստիճանի վրա թեև արտաքուստ 3 աստիճանը հայտնի է, մնացած մասերու վրա հող լցված, սակայն ներսի կողմը շատ խորն է, մոտավորապես 2-3 աստիճանաչափ։ Արևմտյան դուռը փլված է, սակայն բեկորներուն մեջ կա մի հսկայական քար 3,10 մետր երկարությամբ, որ ամենայն հավանականությամբ դռան վերնասյամն է, որ չհաշվելով երկու կողմերեն մեկ մեկ մետր պատի վրա հանգչող մասերը, դուռը պետք է որ երկու մետրեն ավելի լայնության ունենա։ Դռան մեկ կողմի բարավորը մնացած է, իսկ մյուս կողմինը քանդված։

Այս մատուռին արևմտյան կողմը, դեպի հյուսիս, անկյունի մոտ կա երեք աստիճանով մի խաչարձանի խարիսխ, որուն վրայի և՛ պատվանդանը և՛ խաչարձանը անհետացած են, թերևս սույն խաչերեն մեկն էր ասոր վրա, որոնք դրված են այժմ եկեղեցվո ներսը, սեղանին առջև, Խաչիկ վարդապետի ձեռքով։

Այս եկեղեցվո արևելյան խորանը ամփոփված է արևելյան պատեն ներս։

Հյուսիսային պատին վրա դուրս ընկած մի խարսխանման քար կա և մի ուրիշը՝ արևմտյան հյուսիսային անկյունին վրա, մի երրորդը արևմտյան հարավային