Էջ:Armenian architecture, Toros Toramanian.djvu/22

Այս էջը հաստատված է

այն եզակի ազդեցությունը, որ ձևերը կապրեցնե մշտապես իրենցմե բխող պատճառներով։ Ամեն ժողովրդի մեջ պիտի փոխանցվեր միևնույն հաջորդականությունով, պիտի հնազանդեր միևնույն օրենքին, նախապատմական արվեստին մեջ բովանդակված կերևի ուրիշ բոլոր արվեստներու ծիլը։

Գլխավոր շրշաններ.− Նախնադարյան ժամանակը պարզապես երեքի կբաժանվի, որ կհամապատասխանե նախնական մարդկության երեք տեսակ ապրելակերպին, և հետևաբար երեք ուղղությամբ խիստ որոշ դրոշմված ճաշակ, ուրկե պիտի ծագեր շինելու արվեստը, այսինքն, նախասառցային մեծ երևույթին ժամանակը, սառցային երևույթին համընթաց ժամանակը և սառցային երևույթին հաջորդող ժամանակը։

1. Առաջին շրջանի մեջ մեր երկրին կլիման մեղմ և հավասար է․ մարդը այդ շրջանին չէ փորձած ինքզինքը պաշտպանել ցրտին դեմ, ո՛չ բնակարանով և ո՛չ հագուստով, ընկերական կյանքը նստակյաց չէր, իբրև գործիք միայն գայլախաղ ուներ՝ բախումով և կամ կրակով պայթեցուցած։

2. Եկավ սառցային շրջանը, մարդուն հարկադրեց միանգամայն բնակարան և հագուստ ունենալ, տակավին անծանոթ էր անասնաբուծությունը և հովվական կյանքը, մարդիկ իսկապես որսորդներ և արմտիք հավաքողներ էին, կտեղափոխվեին միշտ ըստ եղանակի, հետևելով իրենց որսին, մանավանդ հյուսիսային եղջերուին, որն իրենց գլխավոր սնունդը կկազմեր։ Բնակարանը անհրաժեշտ դարձավ և նախապես շարժական եղավ։ Աշխատությունը հնարավոր դարձնող գործիքները նախնական ժամանակի նման գայլախազյա էին, բայց արդեն կոթի վրա առնված և ուշագրավ իրենց ձևեր ու այլազանությամբ, գործածության նշանակելի առանձնահատկությամբ, ինչպես տապար, գզիր, քերոց և այլն։ Սկսեցին շինել պարաններ և առաջ եկավ ոստայնանկությունը։

3. Սառցային շրջանը վերջանալու հետ մեկտեղ, որչափ սառույցի սահմանները հեռացան, այնչափ եղջերուները քաշվեցան դեպի հյուսիս, որսորդ ժողովուրդը եղջերուներուն հետևելով, իր տեղն ազատ թողեց նոր արշավողներուն, որոնք տեղում ծանոթացան անասնաբուծության, նույնպես նաև երկրագործության։ Անոնցմով սկսեց անասնապահությունը և երկրագործական կյանքը։ Գայլախազի գործածությունը թեև կը շարունակվեր, բայց ոչ առաջվան նման միայն պայթած վիճակին մեջ, այլ հղկված։ Անոնք կրակը գործածեցին ոչ միայն կերակուրի, այլև կավը կարծրացնելու և ամանեղեններ թրծելու համար։ Անոնց ժամանակը ամենազարմանալի գործունեությամբ ստեղծագործող շրջանն էր։ Այս միևնույն մարդիկ բավական զորեղ մեքենականության մը ստեղծագործողները կթվին վիթխարի քարերու զանգվածներ տեղափոխելու համար, որոնք ճարտարապետության աոաջին հիշատակարանները պիտի լինեին։

Այսպես են ապրելակերպի և գործիքներու հաջորդական փոփոխությունները, անցնինք աշխատության տեսության, որոնցմով գործիքները պատշաճության մտան։

Փայտի գործածությունը .− Փայտի գործածությունը, գայլախազյա տապարով և սղոցով իրագործելու հնարավորության համեմատությամբ, շատ սահմանափակ է, իսկական ատաղձագործության ժամանակը կարելի է ենթադրել առնվազն բրոնզյա գործիքներու ժամանակը։ Եվ նույնպես անոնցմով դժվար էր միացման գործողության համար տաշումներ կատարել, այս տեսակետով է, որ կտեսնինք թե շինողներ իրենց նավակներն ավելի ծառերու բուներ փորելով են շինած, քան թե կտորներով հարմարցուցած։ Երբ հարկ եղած է խրճիթներ շինել, միացումներու փոխարինած են ընդհանրապես կապումները, ավելի կամ նվազ նման այն կապերուն, ինչպես որ կապված էին գործիքները իրենց կոթերուն վրա։ Ամանեղենները, որ գործիքներու օգնության պետք չունեին, պետք է որ ավելի կանուխ լինեին, քան ատաղձադործությունը։ Հողին մեջ տնկել գերաններ, և չվաններով այս գերաններուն կապել գոտեկապեր, առաստաղներ կամ տանիքներ, ահա այս չափով կարելի է ամփոփել նախապատմական ատաղձադործությունը:

Քարագործությունը.− Քարի գործածությունը տակավին դժվար էր, գայլախազով տաշելու ատեն կը փշրվեր։ Բրոնզն իսկ լավ ընդունակ չէր ժայռը տաշելու, որ հաճախ հարվածեն կճաթեր, սակայն հնարավորություն կուտար աշխատանքին։ Քարի ճարտարապետությունը մետաղներու գյուտեն հետո միայն գործադրելի էր, այս է պատճառը յուր ուշ երևան գալուն։

Սկզբնական շրջանին հատկանշական երևույթ մը կներկայացնե հսկայագործությունը, մեծամեծ զանգվածներով կշինեին շենքերը ամեն կողմ եղող զանգվածներեն։ Եվ ինչպես կտեսնինք այդ երևույթը, գործիքներու անկատար վիճակին հետևանքն է։ Մեզ համար շատ դյուրին է քարերը կանոնավոր և մանր զանգվածներու վերածել հեշտին միջոցներով,, նախդարյան ժամանակի մեջ ավելի դյուրին էր անտաշ վիճակի մեջ գործածել մեծ զանգվածները։ Քարահանքի մեջ կճեղքեին և լծակով կտեղափոխեին քարը։ Աշխատության պահանջը հսկայական էր, բայց առանց նյութական օգտակարության այս հիշատակարաններուն շինվելը, իշխանական ահավոր կազմակերպության մը վկայությունն է։ Հսկայագործությունը, որտեղ աշխատության մեծությունը կփոխարինե գործիքին, հետևանք է գործիքներու պակասության և բնորոշ հատկանիշ մի նորածին ընկերականության։

Քարն օգտագործելու մի ուրիշ կերպն ալ զայն խորափորելն էր, խարշեր կամ այրեր կփորեին ապառաժներու ժայոերուն մեջ՝ ապառաժները ջարդելու համար գործիքներ ունենալեն սկսյալ. երբ առաստաղի խավաքարերը վար թափելու վտանգ սպառնար, ապահովելու ամենահարմար միջոցն էր վերամբարձ հատվածը (Profll surhausse): Այս տեղեն է սկիզբն առնում ձվաձև հատվածը, առավել կամ նվազ կանոնավոր, որոնք մեծ թվով կերևին ձեռագործ քարայրերուն մեջ։

Շաղախով շինություն.− Քարը, ինչպես ըսինք, ընգվզող էր գայլախազյա գործիքի դեմ, փայտը անոր անհնազանդ, շաղախը զայն շաղվող ձեռքերին զատ ոչինչ չի պահանջեր, շաղախով կարելի էր ոչ միայն