նույնպես 1920 թվականին Թալինում բնակվող զինվորները։
Ըստ իս, պետք է որ այս մասը միանգամայն քանդվի և վերցվի, ներքևը որ հողը ևս բարձրացել է, բերել և թափել, հարկ է ջրերու ընթացք տալու համար, որով շենքը չորս կողմից միանգամայն կապահովվի անձրևներից և ձյուներից առաջացած խոնավություններից։
Բացի վերև հիշված անհրաժեշտ նորոգումներից, անհրաժեշտ է, վարչական միջոցով կատարել հետևյալ կարգադրությունները շենքի ապահովության համար։ Հողաբաժանության ժամանակ, մինչև եկեղեցվո պատերուն տակ տրվեր են իբրև վարելահող. այդ հողերը մշտապես վարվելով և ցանված արտերը ջրվելով, անվրեպ վնասում են հիմքերուն հյուսիսային և հարավային կողմից։ Հետևաբար պետք է այդ հողերը հատկացնել թանգարանին, որոշ քանակությամբ և վերածել անմշակ հրապարակի թանգարանին շուրջը։ Իսկ արևելյան կողմեն, Արմենակ Գրիգորյան անուն մեկուն տվեր են, իբրև կալատեղ, մի ընդարձակ տեղ, որ անվրեպ եղել է հնումն եկեղեցվո հատուկ շինություններու տեղ։ Կալի այժմյան տերը, անցյալները փորելով այս հողի մի մասը, ներքևը դուրս է եկել մաքուր սալահատակված, սալահատակի քարերը, այնքան մաքուր և անվնաս մնացած են եղել, որ օրինակ Գրիգորյանը քանդել և տարել է ուրիշ տեղ գործածելու։ Այս կալատեղը ևս պետք է ազատել մասնավոր քմահաճույքներից և հատկացնել թանգարանին։ Արևմտյան կողմը ևս, մի քանի քայլի վրա, կա մի ուրիշ ավերակ, որուն անմիջապես կից դարձյալ արտ է և քարեր ու բեկորներ արտատիրոջ քմահաճույքին ենթակա, ուստի այս կողմից ևս, արտերը որոշ չափով պիտի հեռացնել և թանգարանը թողնել առանձնացած շրջապատող մի հրապարակի վրա, որն այն ժամանակ կստանա թանգարանի վայելուչ դիրք: Կալի տերը հետզհետե իր կալը ընդարձակելու համար, գրեթե փորելով հասել է եկեղեցու արևելյան պատին։ Ուստի այս ինքնակամ ավերումներից ազատվելու համար, պետք է միանգամայն հեռացնել շրջակա հողատերերը և այդ հողերի փոխարեն տալ ուրիշ տեղից:
Մեծ կաթողիկեն, որուն այժմյան, փլվածքները առաջ են եկել 1840 թվականին Մասիսի մեծ երկրաշարժի ժամանակ, որուն հարավ արևմտյան պատի առջև 25 բեռնամբարձ եզներ մնացել են փլատակների տակ, այժմ թեև նույն վիճակի մեջ կգտնվի, այնուամենայնիվ որոշ մասեր ավելի խարխլած և փլուզման ենթակա են։ Մի քանի փոքր մասեր արդեն այս գարնան փլեր են։
Թանգարան եկեղեցվո արևելյան կողմը, որ կից է ճանապարհին, հանդեպ կալատեղին, ցարդ կմնան հին շինության մեծ բեկորներ, առ այժմ հայտնի չէ թե ի՞նչ շինության ավերակ է այդ տեղը, բայց ամենայն հավանականությամբ, կամ երկու եկեղեցիներու այդքան մոտիկ կամ եկեղեցական իշխանության պատկանող մի շինություն էր և կամ իշխանական բնակարան։
Եթե երկու օր ևս հնար լիներ ինձ մնալ Թալինում, խիստ օգտակար պիտի լիներ, որովհետև թե՛ շատ նորություններ պիտի լինեին արձանագրելու և թե՛ բեկորներ պիտի հավաքեի։ Սակայն կառապանիս խիստ լուրջ հիվանդության պատճառով, ստիպված եղա ժամ առաջ հեռանալ Թալինից։
Այսօր առավոտյան, վերստին այցելելով թանգարան, գերեզմանատուն և կիսավեր մեծ կաթուղիկեն, ներկայացուցչի և գյուղխորհրդի ընկերակցությամբ, տվի իմ վերջին հրահանգներս և խնդրեցի, որ հոգածու լինին և սպասեն Կոմիտեի պաշտոնական կարգադրություններին։
Վարպետների ցերեկվա հանգստյան դադարից օգտվելով, գնացի մեծ Կաթողիկեի հյուսիսային կողմի մեկ կամ մեկ և կես կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Կյուլեկ Թեփե անվանված սարը, որ մի ժամանակ եղել է ուրարտական բերդ և բերդաքաղաք։ Մեջը կան հին բնակությանց մնացորդներ և բերդի ժամանակակից գերեզմաններ, որոնք տեսել էի 1913 թվականին։ Այժմ այնտեղ ամեն ինչ միայն կարոտ է մանրազնին հետազոտության և ուսումնասիրության։
1. Մեծ Կաթողիկեի ներքին հարավ արևելյան սյունի վրա եղած արձանագրության թվականն է ՄԼԲ (783):
2. Բ դարուն Թալինի անունը ծանոթ էր Պտղոմեոս աշխարհագրին- Թալինա անունով, «Այրարատ», էջ 137:
3. Դիոսկորոս կաթուղիկոսի օրով եղած արձանագրության թվականն է ՆՁԹ (1040)։
4. Է դարուն, ինչպես կերևի, Կամսարականների սեփականություն էր և Ներսեհ կբնակեր Թալինում։ (Անանիա Շիրակացի)։
5. Արաբացիների Թալինում արած կոտորածն ու կողոպուտը 774 թվին։ Այս կոտորածի ժամանակ սպանվեր են 700 հոգի և գերվել են 1200 հոգի («Այրարատ», էջ 139)։
6. ԹԺ և ԺԱ դարերուն Բագրատունիների իշխանության տակ եղած է Թալինը։
7. Երկրորդ անգամ Թալինում կոտորած եղել է Ելտկուզ Ամիրայի ձեռքով՝ 1161-1162 թվականին, այս անգամ ևս, բազմաթիվ արք, կանայք և մանկտիք կոտորվել են։
8. Երրորդ անգամ, Սուլթան Սելիմ 1514 թվականին Պարսից դեմ ունեցած պատերազմից հաղթական դառնալու պահուն, մեծ կոտորած է կատարել Թալինում։
