այնտեղ, ուր կարելի ըլլար երկու-երեք ձեռք դնելու իրավասուներ գտնել:
Առաքելոց հայացքով քրիստոնեական եկեղեցին զարդ կամ վայելչություն չէր պահանջեր։ Քրիստոսի եկեղեցվույն զարդը ժողովրդյան առաքինությունը, սերն ու բարեպաշտությունն էր, սակայն հակառակ առաքելոց անընդհատ սիրո և համերաշխության քարոզներուն, իրենց ձեռքով ձեռնադրված զանազան երկիրներու մեջ քարոզող եպիսկոպոսներ դեռ առաջին դարու մեջ սկսեցին դավանաբանական սուր վեճերու և ծնունդ տվին կուսակցություններու, այնպես որ շատ անգամ հարկ եղավ առաքելոց զորեղ միջամտության։ Ահա այն ժամանակ սկսած կուսակցություններն էին, որ ոչ միայն բազմատեսակ ծեսերու, արարողություներու և քրիստոնեական տաճարներու զանազանություններ պիտի ստեղծեին, այլ և պատճառ պիտի դառնային օր մը եղբայրասպան սոսկալի արյունահեղությանդց։
Երկրորդ դարուն մեջ քրիստոնեից թիվը թեև անհամեմատ ստվարացավ քան առաջին դարը, սակայն, պարբերաբար հալածանքներու դադարումը հակառակ ներգործություն կունենար քրիստոնեից բարոյական կազմակերպության վրա. երթալով կավելանային ոչ միայն կուսակցությունները և կուսակցական խոշոր կռիվները, այլև զանազան տեղերու մեջ համայն քրիստոնեից վրա ինքնագլուխ տիրապետելու կամ հովվապետելու տենչը կավելանար առաջնորդներու կամ եպիսկոպոսներու սրտին մեջ։ Այս դարուն մեջ սկսեցին եկեղեցական օրենքներ, մեկնություններ, աստվածաբանական խոշոր վիճաբանություններ, ժողովներ և նզովքներ։ Այս դարուն մեջ եղավ առաջին ժողով մը Նիկիո մեջ, ուր նզովվեցան Վաղենտիանոս և Սաբել Լիբիացին։
Հետզհետե աճող և երկրին խաղաղության սպառնացող այս վեճերը տիրող պետության ալ անհանգստություն և մտահոգություն պատճառել սկսեցին։ Տրայանոս կայսրը այս նոր աղանդները, կառավարության մեջ կազմված նոր կառավարություն մը համարելով, խիստ օրենքներ հրատարակեց անոնց դեմ, իսկ Տրայոնոսեն հետո Ադրիանոս և Մարկոս Ավրելիանոս լուրջ հալածանքներ սկսեցին, նույնիսկ պետական կազմին համար վտանգավոր համարելով։ Սակայն արդեն ժամանակն անցած էր, մեկ կողմանե քրիստոնյաներ հայտնի կամ գաղտնի անընկճելի ուժ կազմող քանակության հասած էին, մյուս կողմանե գտնվելով այդ կազմին մեջ, աշխարհական կամ կղերական հեղինակավոր անձինք, որոնք մեծամեծ շահերու միջոց դարձուցած էին կրոնը իրենց ձեռքին մեջ, ոչ մի միջոցի առջև կանգ չէին առներ այլևս իրենց նյութական շահերը պաշտպանելու համար, շատ անգամ անոնք կարողացան պետական շահերու վրա ալ ազդել, որով կայսերք ստիպված հաճախ տեղի կուտային այս կրոնեն մեծ շահույթներ ունեցողներու առջև։
Երրորդ դարու մի պատմագիր Կիպրիանոս, իր դարուն մեջ քրիստոնեության անվան տակ տեղի ունեցող զզվելի շահատակություններու մասին հետևյալ վճիտ նկարագիրը կուտա հալածանքը ազատութենեն ավելի նախապատիվ համարելով։
«Վերջին տարիներու փորձությունները ցույց տվին որ,− կսեր,− համաշխարհային բարուց ապականությունները հավասարապես քաշ կուտային քրիստոնյաներն ալ որովհետև հասարակության և անոր գլխավորներու այլասերումը այնպիսի կետի մը հասած էր, որ ամենախիստ միջոցները կարող էին ամբողջական բարոյական անկումե մը հետ կասեցնել։ Ամեն ոք իր անձնական հարստությունը ավելցնելու վրա կմտածեր։ Միահամուռ մոռցած առաքելոց ժամանակի հավատացելոց գործերը, կամ ինչ որ կպարտավորեին ընել միշտ, անհագ, անտարբեր են։ Ընդհակառակը կջանան անհագ ընչաքաղցությամբ իրենց հարստությունը ավելցնել։ Ոչ մի կղեր ցույց չէր տար ավանդական խոնարհությունը և ոչ մի պաշտոնյա կատարյալ հավատք, գթությունը այլևս գոյություն չուներ, համեստությունը անհետացած էր, մարդիկ իրենց մորուքներուն հետ կըխաղային, կանայք կշպարվեին և կնրբանային իրենց պճնասիրության մեջ, մազերնին և հոնքերնին արվեստով կներկեին։ Պարզամիտներուն սիրտը խաբելու համար ընտրեցին ամենահաջող խաբեբայություններ, և իրենց եղբայրներուն սիրտը մոլորեցնելու համար նենգավոր խրատներ։ Հեթանոսաց հետ ամուսնությամբ կկապվեին և անհավատներուն հետ զոհ կմատուցանեին քրիստոնյա հասարակության անդամներ։ Անվերջ հայհոյություններով չէին բավականանար, այլև երդմնազանց կըլլային։ Առաջնորդաց մեծագույն մասը, որ պարտավոր էր խրախույս և օրինակ այլոց հանդիսանալ, կարհամարհեր իրեն պարտկանությունները, հոգվով ապականված աշխարհային գործերու միջնորդ դարձավ նա. թափուր կթողներ իրեն աթոռը, ժողովուրդը լքված կթողներ իրեն ճակատագրին և կթափառեր ուրիշ գավառներ շահաբեր գործեր փնտրելով. երբեք օգնության չէր հասներ իրեն կարոտ եղբարց, միայն կբաղձար ոսկիի դեզեր ունենալ, կուզեր ստացվածքներ շորթել կեղծավորյալ խարդավանքներով և հարստանալ ծայրահեղ հափշտակությամբ»։
Իրաց այս վիճակին մեջ ստույգ է, որ քրիստոնյաներ 3-րդ դարուն շրջանին մեջ, թեև տակավին անհաստատ և պարբերաբար հալածված, ունեցան եկեղեցական ներքին որոշ կազմակերպություններ, ունեցան տաճարներ, թեև ոչ շքեղ և ամրակուռ, բայց որոշ ձևի տակ, ուր կկատարվեին մինչև այն ատեն սահմանվող ծեսեր, աղոթքներ և երգեցողություններ։ Քահանան և ժողովուրդը իրենց պատշաճ տեղը գրաված էին աղոթատեղիին մեջ, կրոնի նվիրված պաշտոնյայք զգեստավոր էին զիրենք հասարակ ժողովրդեն զանազանող տարազով։ Հիմա արդեն սրբավայրի մը պատկառելի երևույթը ստացեր էին եկեղեցիները։ Բայց տակավին ճշտիվ ծրագրված չէին հատակագծային բաժանումները, թեև նախնական բոլորովին անորոշ և կամայական դրութենեն անցած մի կերպ սահմանի տակ դրված էին, սակայն այնպես չէին ինչպես 6-8-րդ դարերուն մեջ եղած վերջնական տիպարները։
Առաքելոց վերնատունեն և կամ անոնց օրով եղած նման սրահներեն հետո առաջին և երկրորդ դարերուն մեջ ամենախիստ հալածանքներու ժամանակ, երբ անհնար էր արտոնություն ստանալ եկեղեցիներ կանգնելու, արևմտյան քրիստոնեից առաջին եկեղեցիները կամ աղոթարանները ստորերկրյա քարայրները եղան երկար ժամանակ։ Այս քարայրներեն շատերը բախտի բերմամբ իրենց ձեռքը կանցնեին, որովհետև անոնք
