է։ Կմնար ուրեմն որոշել թե ո՞րն էր նախատիպը։
Գիտնականներ՝ ինչպես Լայարդ իր Ninive and Babylon (1353) գործին մեջ, հայկական ոճին ի նպաստ կխոսի․ Տեքսին ևս իր Description de l'Asie Mineure և Architecture Byzantine-ի վերջին գլուխներուն մեջ կարծիք կհայտնե, թե հայկական ճարտարապետական ոճը փոխանցվում է գոթական ոճին և այս վերջինիս նախատիպն է հանդիսանում։
Ուրիշ գիտնականներ՝ ինչպես Շուազի և Ստրչիգովսկի, կհաստատեն այս բոլորը։ Փարիզի Սորբոնի համալսարանի մեջ բյուզանդական ճարտարապետության դասախոս պրն. Դիել (Diehl) գիտնականին խոսքերը, մարտ 6, 1907 թվին դարձյալ նույնը կհաստատեն.
«Աշխարհի արևելյան կողմը, Փոքր-Ասիո այժմյան թրքաց և ռուսաց և պարսից մեջ բաժանված հայկական երկիրները ժամանակին մի դրոշի, մի գահի և մի կրոնի տակ կկազմեին պետություն մը, որ զարգացած պետություններու պես իր օրենքներն ուներ»։
«Ի բնե ուշիմ, խելացի ու շինող ժողովուրդ մը եղած է հայ ազգը, չնայելով իր քաղաքական աննպաստ դիրքին, որ ամեն ատեն և ամեն անգամ հարձակումներ կրած է դրացի թշնամի և ոչ քրիստոնյա ազգերե, որոնք ավերած, քանդած և փլցուցած են իր կառուցվածները։ Չնայելով իր այս անխաղաղ վիճակին, այս ազգը միշտ պահած է իր ինքնուրույնությունը, մինչև որ բաժանված է երեք մեծ պետություններու միջև»։
«Իր ավերակներու մեջ նշմարված կիսափուլ շենքերը, կամ իր հին ճարտարապետական և վերջերը նորոգված նմուշները, իրենց բյուզանդական ոճի նմանությամբ, արժանի կընեն մեր բյուզանդական ճարտարապետության դասերուն մեջ ուսումնասիրելու ինչպես նույն ազգը, այնպես և իրեն ճարտարապետական արվեստի ոճը»։
«Այդ շենքերը, տարածված Հայաստանի այս և այն կողմերը, որքան որ բյուզանդական ճարտարապետության ոճին կնմանին, սակայն իրենց առանձնահատուկ սեփական նիշերով բոլորովին կտարբերին անոնցինեն. և այսպես ճարտարապետական ոճերու շարքին վրա կավելացնեն նաև խիստ հետաքրքրական ոճ մը «Հայկական արվեստ» (L'Art armenien) անունով։
«Հայկական ոճի ընդհանուր հատկություններն են.
Ա. Եկեղեցիները ամբողջովին քարեղեն են։
Բ. Հատակագիծը խաչաձև (տարբեր բյուզանդական խաչեն)։
Գ. Գմբեթը դրսեն բրգաձև է։
Դ. Կամարներու վրա հանգչած գմբեթ մը դրված է շենքին տանիքին վերև։
Ե. Պատերու վրա կանոնավոր եռանկյունաձև խորշեր շինված են։
Զ. Հայկական դեկորատիվ քանդակները շատ անգամ բնածին են և ինքնուրույն հեղինակություն, ոչ թե ընդօրինակություն»։
«Ահա ասենք են ընդհանուր հատկանիշները հայկական ճարտարապետության, որ մենք պիտի ուսումնասիրենք այժմ՝ տեղվույն վրա իսկ առնված մեր քննական լուսանկարներով։
«Նախ՝ Վանա ծովակին վրա կառուցված Աղթամարի եկեղեցին և Էջմիածնի վանքը, որ քանի մը անգամներ նորոգված ըլլալով հանդերձ, պահած են իրենց նախկին ոճը, սակայն այս եկեղեցիներուն հատակագիծը կամ խաչաձևը՝ ավելի նման է հունական խաչին։ Իրենց գմբեթը հաստատված է չորս զորավոր կամարներու վրա, որոնք ավելի հաստատություն և գեղեցկություն կուտան շենքին»։
«Երկրորդ− Հռիփսիմյանց վանք կոչված եկեղեցին, Վաղարշապատի մեջ, որ հայկական ճարտարապետության գլուխ գործոցը կրնա համարվիլ իր իսկական նշանակետերով, իր հատակագծի խաչը երկար է և նեղ և չորս թևերու ծայրերն ալ կլոր են։ Շենքը պարզ և հաստատուն է պատերու դրսի կողմը գտնված մի-մի զույգ նեղ եռանկյունաձև խորշերով։
Երրորդ− Գանձասարի եկեղեցիները։
Չորրորդ− Հախպատի և Գառնո վանքերը։
«Հինգերորդ− Անիի Մայր եկեղեցին, որ այժմ թեև ավերակ, այլ իր կրած արձանագրության համեմատ 900 տարվան հնություն մը կկրե, հատակագիծը ս. Հռիփսիմեի վանքին հետ նույնն է, սակայն շենքը անկե ավելի ճոխ քանդակներով զարդարված և ավելի մեծ է։ Դրսի տեսքը վեհ է, իսկ ներքինը՝ փառավոր, նեղ ու երկար սյուներով զարդարված։ Շենքը գունավոր քարերով հյուսված է։
«Ուրեմն Հայկական եկեղեցիներու սույն ճարտարապետական ձևերն իրենց բնածին, հատկանշական և առանձնահատուկ նկարագիրներովն իսկ, շատ կնմանին բյուզանդական ճարտարապետության քան ուրիշ ազգերու ճարտարապետական ոճերուն։ Թե արդյոք սույն նմանությունը պատահակա՞ն է թե փոխանցում. այս հարց մ' է, որը լուծելու համար գիտնականներ բավական զբաղված են։
«Ոմանք կարծած են թե հայկականը նախատիպ եղած է գոթական ոճին, այս հավանական է, զի հայ ազգի սույն ճարտարապետական նմուշները հաստատապես կհամոզեն մեզ, թե հայ ժողովուրդը ավելի շինող, ստեղծող է եղած և իր քանդակները, իր գմբեթներու այնքան բնականորեն մույթերու վրա հաստատվիլը, և ուրիշ իր սեփական հատկանիշները օրինակ և փաստեր են իր ուշիմության ինքնաստեղծության»։
Ինչ որ ըլլա սակայն հայկական ճարտարապետության ոճը, նախատիպ կամ փոխանցում, մեզ համար այն մեծ նշանակություն ունի, որ արժանի ըրած է հայ անունին քով կցել նաև գեղարվեստական գեղեցիկ ճաշակը և հատկությանը։
Մեր եկեղեցիները, մեր ավերակները մեզ համար նվիրական են և մեր ամբողջ անցյալին գեղեցիկ կոթողը, որու վրա դժբախտաբար եվրոպացին ավելի շատ բան կկարդա քան մենք հայերս։ Ինչպես հայկական ճարտարապետությունը նույնպես և հայկական մյուս գեղարվեստի ճյուղերը եթե երբեք լուրջ ուսումնասիրության առնվին, այն ժամանակ թերևս հայ անունն ավելի փառավորվի իր անցյալով, որ այնքան պատերազմական և արյունահեղ դիրքերու մեջ իսկ ժամանակ է
