Էջ:Armenian architecture, Toros Toramanian.djvu/80

Այս էջը հաստատված է

կրկին հրավիրվելով ակադ. Թամանյանը նախ քննեց այն մասերը, որոնք ընդունակ էին դարձել գարնան և աշնան անձրևներն իրենց մեջ ծծելու և մինչև տաճարին ներսը թափանցելու, որով փչանում էին բոլոր պատերն ու ներքին կամարները։ Հետո քննեց նոր փլած զանգակատան և աբսիդի մասերը, որոնք անմիջական նորոգության պիտի ենթարկվեին։

Ձյունահալքի և անձրևների խոնավությունից մշտապես փճացման ենթարկված մասերի համար, ակադեմիկոս ճարտարապետը գտավ, որ տաճարի տանիքի ամբողջ քարե ծածկերը, նախապես արվեստի պահանջած կանոնների համաձայն շինված չլինելեն զատ, նաև չափազանց հնացած էին, ուստի հարկ համարեց լուրջ վերանորոգության ենթարկել ծածկի սալաքարերը՝ առանց այլափոխելու տանիքի նախնական հին ձևը։ Բացի ծածկի սալաքարերի անարվեստ շարվածքը և հնացած լինելը, ակադ. ճարտարապետը ամենամեծ չարիքի աղբյուր համարեց արտաքին պատերի կատարին, հետնագույն ժամանակ բոլորված շուրջանակի պարապետները և Գևորգ կաթողիկոսի տաճարի արևելյան կողմին կցած ամբողջ շենքը՝ վրայի տգեղ ու անճաշակ զույգ գմբեթներով, որոնք պատճառ են դառնում ձյունհալքի և անձրևի ջրերին տանիքի վրա լճանալուն և պատերի ու կամարների մեջ ծծվելուն։ Ուստի այս մասին կարգադրեց, որ քանի որ այժմ հնարավոր չէ Գևորգ կաթողիկոսի տաճարի արևելյան կողմին կցած շենքը միանգամայն վերացնել, գեթ այժմ անհրաժեշտ է միանգամայն վերացնել նույն շենքի վրայի զույգ գմբեթները և շուրջանակի կտուրի մակարդակից վերև բարձրացված պարապետները և տեղերը հավասարեցնել տանիքի սալահատակի հարթ մակարդակին. նաև տանիքի մակարդակին հավասար պատերի վրա շարժված սալաքարերը պատերից դուրս հանել շուրջանակի առնվազն 0,05 սաժ. պատերի արտաքին երեսները անձրևի կաթիլներից ազատ պահելու համար։

Փլած զանգակատան կազմությունը մանրամասն քննելով և հյուսիսային աբսիդի վրայի նույնաձև կանգուն զանգակատան հետ համեմատելով, ակադեմիկոս ճարտարապետը պարզեց, որ զանգակատների շինողները, նույնիսկ սկզբից, առանց ի նկատի առնելու շինարարական էական կանոնները և մասնավորապես տարողությանց օրենքները, հանդուգն կերպով ծանրաբեռնել էին, բազմադարյան հնությունից արդեն հյուծվիլ սկսող աբսիդի պատերը։ Բացի այս, մի ուրիշ աններելի սխալ ևս գործված էր, որ նախքան զանգակատան շինվելը, աբսիդի կատարին, շուրջանակի բարձր պատեր էին բոլորած իբրև պատերազմական ամրոց՝ առանց պահանջված ապահով հաստատության և այս պատերու վրա էին դրված զանգակատան գմբեթի զանգվածի ամբողջ ծանրությունը իրենց վրա կրող չորս սյուներեն երկուքին կես մասերը, որով իբրև ամրոցի պատ աբսիդի հյուծված պատի վրա շինվածը ծառայում էր նաև իբրև սյուն։ Հետևաբար, զանգակատան ծանրությունը հետզհետե ճնշելով աբսիդի ուժասպառ պատերը և դեպի դուրս մղելով թե ամրոցին և թե աբսիդի պատերը, գմբեթի հանգիստը կազմող շրջագծի և պատերու մեջտեղ շուրջանակի ճեղքվածք էր գոյացել 0,04 սաժ, լայնությամբ՝ անկախ երկու տեղից ևս վերեն վար գոյացած ճեղքվածքներից և դուրս պրծած քարերից։ Այսպիսով հետզհետե զանգակատան հավասարակշռությունը կորչելով և հակվելով դեպի դուրս գլորվել էր դեպի ցած։

Արդ, ըստ ակադեմիկոս ճարտարապետի, փլած զանգակատունը նախկին ձևով վերականգնելու համար, հարկ պիտի լիներ հնացած աբսիդը քանդել կեսից ավելին և նորը շինել հաստատուն կերպով իբրև ապահով խարիսխ նորոք կառուցվելիք զանգակատան։ Բայց որովհետև աբսիդի կեսից ավելին քանդվելով և բոլորովին նոր շինելով, անշուշտ պիտի կորչեր նախկին հնության դրոշմը, որ հակառակ էր հին հուշարձանների նորոգության համար անհրաժեշտ ընդունված օրենքի, այն է ամեն հնար գործ դնել հնագույն տիպը պահպանելու առանց քմածին այլափոխումներու, և որովհետև զանգակատունը նորագույն ժամանակի գործ էր և չէր կարելի նրա վերականգնման զոհել ավելի քան տասն և երեք դարու հնություն ունեցող շենքը, որը առանց զանգակատան կարելի էր ապահովել երկար դարերու համար, հետևաբար որոշեց որ աբսիդի դրսի երեսից, պսակով միասին քանդվին միմիայն չորս շարք քար և իր սեփական քարերով վերստին շարել քանդվածը պակասած մասերի համար միայն նոր քար տաշելով և զետեղելով շարքի մեջ։ Եթե նույնիսկ հնար լիներ առանց աբսիդը քանդելու վերաշինել փլած զանգակատունը և վտանգ չսպառնար աբսիդին յուր արտակարգ ծանրությամբ, դարձյալ պետք էր վերականգնել հնագիտական օրենքներով և ըստ կարելվույն շինել իր քարերով, այդ ևս անկարելի էր, որովհետև սյուներ, խարիսխներ, խոյակներ, զարդաքանդակված կամարներ ու աղեղներ այնպես էին փշրված, որոնցմե ոչ մի հատ գործածել հնար չէր։ Հետևաբար աբսիդի վրան փոխանակ զանգակատան, որոշեց ճարտարապետը ըստ հայկական վաղեմի ոճի, ծածկել կոնաձև ծածկով անձամբ որոշելով կոնի բարձրության չափը։

Ակադեմիկոս ճարտարապետի վերոհիշյալ կարգադրությունները իրագործվեցան հետզհետե․ բազմակուսի աբսիդի երեք ճակատների քարերը պսակի շարքերով միասին, նախապես վրանները թվանշաններ դրվելուց հետո զգուշությամբ քանդվեցին, և մաքրվելով նույն կարգով վերստին իրենց տեղերը շարվեցին, իսկ պակսած մասերի համար նոր քարեր տաշվեցին իբրև լրացուցիչ չորս շարքերին։ Պսակի ոճը նույնը պահվեց, ինչպես որ կար առաջ հին շարքի մեջ։ Բայց որպեսզի այս նոր շարված քարերը սերտիվ միանան հին պատի հետ, և անխախտ ձուլվին, ճակատի շարված յուրաքանչյուր քարերը երկաթյա ձողերով կապվեցին հետևի շարքերի հետ ձողերի ծայրերը հալած արճիճով ամրացվելով։ Աբսիդի վրան ծածկվեց կոնաձև՝ եզերքները ագուցիկ տաշված սալաքարերով։

Արևելյան կողմին Գևորգ կաթողիկոսի կցած շենքին վրայեն զույգ գմբեթները վերացվելե հետո բաց մնացած տեղը նախապես ծածկվեց երկաթի ձողերի վրա ձուլված բետոնով և վրան հավասարվեց ագուցիկ եզերքներով տաշված սալաքարերով՝ հավասար տանիքի մակարդակին, իսկ նույն մակարդակով, վերցված պարապետների տեղերը սալաքար շարվեցին 0,05 սաժ. պատերից դուրս առաջացնելով։