գիտությունների՝ փիլիսոփայական ու իմաստասիրական գիտելիքների և գրականության իմացում, անհրաժեշտ էր տիրապետել քաղաքակրթության նվաճումներին։ Այդ նպատակով Արցախի հոգևոր և աշխարհիկ իշխանավորներն իրենց զավակներին ուսման էին ուղարկում Ասորիք, Հունաստան, Պարսկաստան, Հռոմ, հետագայում՝ Վաղարշապատ, Գլաձորի համալսարան։ Արցախի երիտասարդները կրթություն են ստացել նաև Անանիա Շիրակացու հիմնադրած մաթեմատիկական-բնագիտական դպրոցում։ Ավարտելուց հետո լուսավորչական գործնեություն են ծավալել Սյունյաց նահանգում, ինչպես նաև Ամարասի, Դադիվանքի դպրոցներում397։
Արաբական արշավանքների ժամանակաշրջանում մեծապես տուժեց հայ ժողովրդի ոչ միայն նյութական, այլև հոգևոր մշակույթը։ Սկսած IX դարի վերջից հայկական պետականության վերածնունդը, սոցիալ-տնտեսական կյանքի աշխուժացումը նոր պայմաններ ստեղծեցին հայ մշակույթի՝ առաջին հերթին դպրոցի, կրթական գործի զարգացման համար։
Բացվում են տարբեր տեսակի ու բնույթի դպրոցներ։ Հատկապես նշանավոր են Ամարասի Գտչավանքի, Դադիվանքի դպրոցները։
Հանդես են գալիս անվանի ուսուցիչներ և ուսուցչապետեր, որոնց ջանքերով վարդապետարաններն ու համալսարանները վերաճում են գիտության կաճառների։ Այդ անունների շարքում առանձնակի փայլ ունի փիլիսոփա, տոմարագետ, մաթեմատիկոս, գրող Հովհաննես սարկավագ Իմաստասերը։ Ծնվել է 1045 թ. Արցախի նահանգի Փառիսոս գավառի Փառախոնիս գյուղում, քահանայի ընտանիքում։ Մահացել է 1129 թ. և թաղվել Հաղբատի վանքում։ Նրա գերեզմանի վրա գրված է ընդամենը երկու տող.
Արձանս այս սեմական է
Սոփեստոսի Սարկավագին398։
Երկար տարիներ աշխատել է Սյունիքում, Արցախում՝ Ամարասի, Դադիվանքի դպրոցներում բարեկարգելով ուսումնադաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպման գործը։
Առավել տպավորիչ էր նրա գործունեությունը Անիի վարդապետարանում։ Հաջողությամբ ավարտելով Հաղբատի դպրոցը Հովհաննեսը
