XIX դարի վերջերին Շուշիում բացվում է ռուսական իգական Մարինսկու դպրոցը, որի աշակերտների մեծ մասը հայուհիներ էին։ Այսպես, 1898թ. 257 աշակերտուհիներից 240 հայուհիներ էին, 14 հոգի՝ ռուս, 2-ը՝ թաթար և մեկ հոգի այլք517։
Շուշեցի մեծահարուստ Պողոս, Արշակ, Հակոբ և Աբրահամ Ղուկասյան եղբայրները իրենց հանգուցյալ քրոջ հիշատակը հավերժացնելու նպատակով Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի տրամադրության տակ են դնում երկու հարյուր հազար ռուբլի և Շուշիում գտնված իրենց սեփական տունը՝ «Մարիամ Ղուկասյան» անունով օրիորդաց դպրոց հիմնելու համար։ Դպրոցը բացվել է 1914-1915 ուս. տարում և ունեցել է լրիվ միջնակարգ դասընթաց։
Արցախահայության կյանքում կարևոր երևույթ էր 1881թ. Շուշու ռեալական ուսումնարանի բացումը։ Դպրոցը պետական էր, որտեղ ուսուցումը տարվում էր ռուսերեն լեզվով։
Հայերը կազմում էին ռեալականի 80 տոկոսից ավելին, թաթարները՝ մոտ 15 տոկոս, և ավելի չնչին է ռուս ու վրացի աշակերտների թիվը518։
Շուշիում կրթական կյանքի նման պոռթկումը ենթադրում է ունենալ նաև հարուստ տպագրական և հրատարակչական բազա։
Հայ տպագրության գործը 1512թ. սկզբնավորվելով Վենետիկում, երկար ժամանակ զարգանում էր օտար ափերում։ 1771թ. Էջմիածնում հիմնվում է տպարան։ 1828թ. հայրենի հողում՝ Շուշիում Բազելի քարոզչական ընկերության կողմից ստեղծվում է երկրորդ տպարանը, որտեղ տպագրվում է մեսրոպատառ առաջին գիրքը «Պատմութիւն Սուրբ Գրոց» խորագրով։ Չբավարարվելով Շուշիում կատարած հրատարակություններով, Բազելի քարոզչական ընկե րությունը գրքերի մի մասը տպագրել է տալիս Մոսկվայում՝ Լազարյան ճեմարանի տպարանում519։ 8 տարվա ընթացքում նրանք հրատարակեցին կրոնական, բարոյախոսական, գիտական և ուսուցողական բնույթի գրքեր։
Բազելցի քարոզիչները Շուշիից հեռանալուց հետո տպարանը գնում է Բաղդասար միտրոպոլիտը և ա յն վերանվանում «Հայոց հոգևոր տեսչության տպարան»։ 1837թ այստեղ հրատարակվեց Բայրոնի «Շիլոնյան կալանավորը» Մ. Զոհրաբյանի թարգմանությամբ,