Արցախի տարբեր դամբարաններից գտնված նախշազարդ հատկապես կարմիր գույնի դոմինանտությամբ խեցեղենը։
1883թ գնդապետ Վեյս-Ֆոն–Վեյսենհոֆը դաշտային Ղարաբաղում՝ ներկայիս Աղջաբեդու շրջանի Բայաթի տարածքից հայտնաբերել էր ջնարակված աղյուս և խեցեղեն նմուշներ83։ Դեռևս Ք.ա. 4–3-րդ հազարամյակներում, հայ ժողովրդի կազմավորման գործընթացին զուգընթաց, սկսում է ձևավորվել հնագույն հայկական կրոնը։ Հին հայկական հավատալիքների մեջ զգալի տեղ էին գրավում բնապաշտական, կոսմոգոնիական ըմբռնումները։ Չկարողանալով ճանաչել բնության և կյանքի շատ ու շատ երևութները, մարդը նրանց գերբնական ուժ էր վերագրում կամ համարում էր նման ուժերի գործողությունների արգասիք։
Հայոց Արևելից նահանգներում ամենագլխավորը արևի պաշտամունքն էր։ Ք.ա.2-րդ հազարամյակի վերջերին և առաջինի սկզբներին պատկանող Արցախում հայտնաբերված հիասքանչ բրոնզե գոտիների վրա արևը պատկերվում է անիվի, սայլի, մարտակառքի ձևով։ Սրանց վրա կամ կողքին գծանկարվում են արևի ու ամպրոպ-կայծակի սպառազեն մարդակերպ աստվածություններ։ Արև-աստվածն իր երկնային օրապտույտը կատարում էր ոչ միայն մարտակառքով, մակույկով, այլև հրեղեն ձիերի օգնությամբ։
«Արևաբնակ» մարդկանց կամ ոգիների բազմաթիվ ֆիգուրներ կան Ուտիքի Շակաշեն գավառի ուշ բրոնզեդարյան դամբարանային դրվակազարդ խեցեղենի վրա 84։
Քրիստոնեական հուշարձանների (Ասկերանի շրջան գյուղ Սղնախ) վրա նույնպես պահպանվել են հեթանոսության ժամանակաշրջանում արևի ու աստղերի պաշտամունքը վկայող քանդակները85։
Երկրամասում տարածված էին տոտեմական և որսորդական հավատալիքները։ Հայ ժողովրդական հեքիաթները, առասպելները, էպոսը լի են որսորդ նախնիների, դյուցազունների, աստվածների կերպարներով, որոնք մարտնչում էին վիշապ օձերի, դևերի դեմ։ Այդ մասին են վկայում ուշ բրոնզեդարյան գոտիների գծազարդ պատկերները որսորդական սյուժեներով։
Շամքորում գտնված գոտու վրա ներկայացված են դիմակավորված
