այսինքն` Սյունիքի և Արցախի նվաճումից մոտ 500 տարի անցած` յերկու նահանգներն ել տակավին «գազանամիտ» եյին և «վայրենագույն», այս միայն ապացույց ե, թե վորպիսի համառությամբ եյին նրանք պահպանում իրենց ազգագրական ինքնությունը: Յեվ հասկանալի յե, թե ինչու հայ հայացնողներն այնպիսի մեծ ատելությամբ եյին վերաբերվում տեղական լեզուներին: Կորյունի ժամանակ դեռ գոյություն եր պահպանում Արցախի գավառաբարբառներից մեկը, վոր կոչվում եր «գարգարացոց» լեզու, և Մովսես Խորենացին անվանում ե նրան «կոկորդախոս, աղխաղուր, խժական, խեցբեկագոյն» [1]): Միայն տասներորդ դարումն ե, վոր մենք տեսնում ենք Արցախը լիովին հայախոս և այս յերևույթի մի շատ հետաքրքրական հուշարձանն ե առաջին տեղացի հեղինակը, Մովսես Կազանկայտուացին,վոր այնքան ե հայացած, այնքան ե յենթարկված Խորենացու ազդեցության, վոր կրկնում եր նրա արհամարական խոսքերը գարգարացոց լեզվի մասին[2]) ,թեև այս լեզուն կարող եր նրա ժամանակ միանգամայն անհետացած չլինել իբրև մայրենի լեզու շատերի համար:
Հայացման փաստն այսպիսով պարզված տեսնելով, կարեվորություն ե ծագում բացահայտ դարձնելու նաև ազգաբնակության ցեղական ծագումը, մի հարց, վոր պիտի վոչ նվաղ չափով ոգնե հայտնաբերելու հազարավոր տարիներով իր լեռների վրա նստած ժողովրդի ֆիզիկական և հոգեկան առանձնահատուկ կարողությունների չափն ու վորակը, նրա ընկերային և քաղաքական կյանքի բովանդակության և կազմավորման հիմքերը:
Այդ` ծագման հարցը մեզ տանում ե մի նախապատմական շրջան, վոր դեռ բավականաչափ չի լուսաբանված ժամանակակից գիտության ջանքերով: Ինչ վոր հայտնի յե առավել կամ նվաղ չափերով և թույլ ե տալիս հավանական յենթադրություններով ճանապարհ բաց անել անհայտության խավարի մեջ, մենք այդ բոլորն արել ենք մանրամասնորեն մի ուրիշ տեղ[3]): Այստեղ կասենք միայն հետևյալը:
Հարավային Ղարաբաղը (Սյունիքի) դեռ նախահայկական շրջանում հայտնի յեր դարձնում իրեն Սևանի լճի սեպաձև արձանագրություններից մեկի մեջ «Սիունիտ» անունով, իբրեվ
