ճանուր յունը։ Ի՞նչպես կարեյի է թույլ տալ, որ Սոսը այդքան բանիը հետո հավատար Տիրանին և մինչև այն աստիճան, որ կապոց առնուր նորանից որպես թրլիսմ և Գարեգնից ծածուկ ուղարկեր Վարդիթերին:
Արդեն ասած ենք, որ Սոս և Վարդիթերի տկար կողմերը այն տեղնրումն են, ուր հեղինակը, դուրս գալով բնականի սահմանից, օգնություն է խնդրում երևակայությունից։ Սորա մի քանի օրինակը ցույց
բայց հանում էին ծաղրալի և պժգալի վճիոներ, Իմ այղ քաղաքի մեջ եղած ժամանակ, սրրսւղան դատարանը պարապում էր մի կախարդ կնոջ ղործով, Նոքա ման ածեցին նսրան բոլոր թաղերում էշի վրա և երեսը դե, V պոչը նստեցոլցած. կնոջ մարմնի վերին բաժինը — մինչև գոտին-մերկացուցած էր. պատշաճից ստիպվելով մի մածուցիկ նյութ էին քսել մերկ մարմնի վրա, ասում են թե մեղր էր քսածները և ծածկել էին րւր՚ս և մանր փետուրներով, այնպես, որ խեղճ կինը, մարդու գլխով հավի էր նւէանամ, Հանդիսավոր թափորը, որի քամակից գնում էր մի բազմաթիվ ամբոխ, մի քանի ժամանակ կանգնեցավ մայր եկեղեցու հրապարակի վրա, ուր իմ իջևանն էր: Ինձ ասացին, թե կնոջը ծեծեցին, թիով զարկելով մեջքին, բայց ես չեմ կարող հաստատել այս պատմությունը, պատճառ, ես տանը չէի, երբ պժգալի թափորը անցնում էր իմ պատուհանների առաջիցг Ահա, այսպիսի տեսարաններով XIX դարոլ սկզբում զվարճացնում էին բնակիչնե րին Ապանիո գլխավոր քաղաքներից մինի մեջ, ուր հռչակավոր համալսարան կա» և այլն։
Գերմանացի, հռչակավոր քիմիկոս, Հուստոս էիթիղը, իթ քիմիական նամակների մեջ (չսՐՐորՂ տպագրություն, 1858, Մյունխեն) այսպես է խոսում։ «...Դժվար չէ հասկանալ, թե այդ կերպով (տանջանքով) շատերը բո նադատվեցան խոստովանիլ թե կա¬ խարդ էին։ Այժմ, կախարդների համար խարույկներ չկան, ոչ այն պատճառով, որ այժմ չեն հավատում կախարդների գոյության, այլ այն պատճառով, որ մենք, բնությունը ավելի լավ ճանաչելով, գիտենք, թե այն բոլորը, ինչ բանում հանցավոր էին համարվում այն անբախտները, պիտի վերադրել սատանային, ո չ, այլ միայն բնական պատճառների: Հազարավոր այսպիսի անբախտներ էշաֆոտների վրա գլխապարտվեցան այն տեսակ մարգոց ձեռքով, որ պաշտպանում էին կախարդության գոյության վարդապետությունը, իսկ ժամանակներից հետո, երբ սկսեցին պատճառները և իրո ղոլթյունքը քննել, որոնց վրա հիմնվում էին դատավորքը, երբ ճշտությամբ ստուգեցին, այն ժամանակ գտան, որ այն բոլոր, դրսևանց, կախարդության գոյությունը հաստատող կարծիքները հիմնված էին սուտ նկատողությանդ, սուտ մեկնությանդ և սուտ վկայությանդ 4РШ> (տե и նամակ 24)։ Պ. Չտմուոճյանի աչքը լո՜ւյս։
Այն բոլոր աշխարհներում, ուր քրիստոնեությունը նստած էր թագավորական աթոռի վրա, կախարդ ասված խաբեբաները, կամ կախարդ անունով զրպարտված խեղճերը, մինչև տասն և ութերորդ գարու վերջը, անողորմաբար և առանց բացառության, հալածվեցան, զնդանների մեջ փտեցան, կախվեցան, գլխատվե ցան և խարույկնե րի վրա գոսացան: Արդա'րև, մարդ սարսափում է, երբ հիշում է, թե ո՞րքան անմեղ զոհեր է տվել մարդկությունը տգիտության և խավարի կուռքին, երբ մ յաս կողմից հիշում է, թե շատերն էլ տգիտությամբ ոչ, այլ փարիսական կրոնամոլությամբ քրիստոնեությա ն անունով արին այս բոլորը, այն վարդապետության, որի էական տարրը սեր է Ji փոխադարձ ներողություն, որի հեղինակը և հիմնադիրը ինքը մեռավ, որ մարդիկ ապ
